English GİRİŞ YAP

Türk Romanında Kritik Yaklaşımlar: 13 Ötede Saklı Bir Hakikat Tasarımı Olarak Taşrayı Yeniden Düşünmek

Mehmet Narlı

14 Ocak 2009
De­ğer­len­dir­me: Zeynep Gökgöz
 
Na­sıl­sa taş­ra hep ha­zır­dır aş­ka.
Cez­mi Er­söz’ün yu­ka­rı­da­ki mıs­ra­sıy­la otu­ru­ma gi­riş ya­pan Ümit Ak­soy’un bu ay­ki ko­nu­ğu Ba­lı­ke­sir Üni­ver­si­te­si Fen-Ede­bi­yat Fa­kül­te­si öğ­re­tim üye­le­rin­den Doç. Dr. Meh­met Nar­lı idi. Taş­ra­nın aş­ka ha­zır ol­ma­sı; saf­lı­ğa, bo­zul­ma­mış­lı­ğa, in­sa­ni­li­ğe ve iyi­li­ğe yap­tı­ğı gön­der­me ile çok an­lam­lı ge­li­yor ku­la­ğa. Pe­ki, taş­ra­yı ken­di­si­ne yük­le­nen bu an­lam­lar üze­rin­den dü­şün­mek ne ka­dar doğ­ru? Bu min­val­de Türk ro­ma­nın­da taş­ra­ya iliş­kin na­sıl bir al­gı­la­ma, kod­la­ma ve ak­ta­rım söz ko­nu­su­dur? Ce­va­bı­nı bek­le­di­ği­miz bu so­ru­la­ra, Meh­met Nar­lı “Taş­ra ne­re­si­dir?” so­ru­su­nu da ek­le­ye­rek su­nu­mu­na baş­la­dı:
Za­man, me­kân, si­ya­set ve kül­tür­le ilin­ti­le­ri se­be­biy­le taş­ra, ta­nım­lan­ma­sı zor bir kav­ram; mer­kez kav­ra­mıy­la bir­lik­te ka­im ol­ma­sı da ta­nım­la­ma­da­ki di­ğer bir zor­luk. Kav­ra­mın kök­le­ri pek çok mo­dern kav­ram gi­bi mo­dern­leş­me­ye da­ya­nı­yor. Bu tür­den bir an­lam­lan­dır­ma bir sü­reç ve­ya zıt­lık iliş­ki­si üze­rin­den ya­pı­lır. Şöy­le ki taş­ra­yı kır­sal­dan şeh­re, ce­ma­at­ten ce­mi­ye­te, örf­ler­den ka­nun­la­ra, ge­le­nek­ten mo­der­ne bir ge­liş­me sü­re­ci­ne atıf­la ta­nım­la­yan­lar ile kır­sal-şe­hir, ce­ma­at-ce­mi­yet, örf-ka­nun, ge­le­nek-mo­dern­lik kar­şıt­lı­ğı üze­rin­den ta­nım­la­yan­lar. Taş­ra­ya “mer­ke­zin dı­şın­da­ki her yer” der­sek, mer­ke­zi be­lir­le­yen kim­dir? Os­man­lı bağ­la­mın­da İs­tan­bul’a te­ka­bül eden mer­kez, An­ka­ra için de ge­çer­li mi­dir? Pe­ki, taş­ra­lı kim­dir, taş­ra­da ya­şa­yan mı­dır? Bun­lar ce­va­bı ve­ril­miş so­ru­lar de­ğil­dir...
Taş­ra­nın ede­bi­ya­tı­mı­za gi­ri­şi ilk ro­man ör­nek­le­riy­le ya­şıt­tır. Cum­hu­ri­yet dö­ne­mi­nin mer­kez­de­ki en­te­lek­tüe­li, taş­ra­ya yö­nel­me­si­nin ge­rek­çe­si­ni ger­çek­li­ğe ve mil­lî­li­ğe atıf­la ya­par; hal­kı ay­dın­lat­ma­yı ve kal­kın­dır­ma­yı ken­di­ne va­zi­fe bi­lir. Fa­kat ka­de­ri­ne terk edi­len taş­ra­ya gi­den ay­dın-ya­zar ir­ki­lir; çün­kü es­ki dim­dik kar­şı­sın­da dur­mak­ta­dır. San­ki yı­kı­lan re­ji­min ses­siz bir kit­le­siy­le kar­şı kar­şı­ya­dır... Gö­ren, ir­ki­len; fa­kat bu­na rağ­men taş­ra­ya iliş­kin he­def­le­rin­den vaz­ge­çe­me­yen ya­zar, ‘de­ğiş­me’yi en­gel­le­yen tip­ler in­şa eder: ağa, imam, ho­ca... Köy ro­man­la­rın­da kar­şı­mı­za çı­kan şe­ma­nın kay­na­ğı bu­dur. Ay­dı­nın ikin­ci yak­la­şı­mı da, Ku­vâ-yı Mil­li­ye ro­man­la­rın­da ol­du­ğu gi­bi, Mil­lî Mü­ca­de­le’nin mil­lî­li­ği­ni sağ­la­yan mil­le­tin va­tan, ba­ğım­sız­lık, bir li­der­in et­ra­fın­da ki­lit­len­me gi­bi olum­lu va­sıf­la­rı­nı yü­celt­mek­tir.
Çok par­ti­li dö­nem­de kar­şı­mı­za ‘ye­ni’ bir taş­ra çı­kar; mer­ke­zin oy ola­rak ken­di­le­ri­ne muh­taç­lı­ğın­dan mem­nun, mo­der­nist iler­le­me­ler­den nâ-mem­nun, ik­ti­da­ra hoy­rat­ça ta­lip ye­ni bir taş­ra... Ar­tık taş­ra, ‘uzak’lar­dan ge­len­ler ta­ra­fın­dan kur­ta­rı­la­cak bir yer de­ğil­dir; ya­ni sa­na­yi­leş­me ve kal­kın­ma ile bir­bi­ri­ne ben­ze­yen, yek­ne­sak­la­şan, bir şe­kil­de ta­nım­lan­mış mo­dern­lik için­den çı­kıp ge­len­ler ta­ra­fın­dan kur­ta­rı­la­cak bir es­ki de­ğil; kat­la­nıl­ma­sı ge­re­ken kas­vet­li bir yer­dir. Taş­ra­ya ba­kan göz, onu kas­vet­le ta­nım­la­sa da, kas­vet taş­ra­da de­ğil, ken­di­sin­de­dir.
Pe­ki, mah­ru­mi­ye­ti­ni te­vek­kül­le, ma­su­mi­ye­ti­ni te­va­zuy­la yan­sı­tan, in­san ve do­ğa iliş­ki­le­ri­ni sev­giy­le ya­şa­yan taş­ra­lar var mı­dır? Bu­nu ya­zan ya­zar­lar var mı­dır? El­bet­te ki var­dır; üs­te­lik sa­de­ce bir za­man­la­rın mil­lî ro­man­tik Ana­do­lu açı­lı­mın­da de­ğil, gü­nü­müz­de de var­dır...
Meh­met Nar­lı ko­nuş­ma­sı­nın ikin­ci bö­lü­mün­de ro­man­lar­da­ki taş­ra al­gı­la­rı­nı grup­lan­dı­ra­rak bi­rer ör­nek eser üze­rin­den in­ce­le­di:
1. Rea­lizm için taş­ra
Na­bi­zâ­de Nâ­zım’ın Ka­ra­bi­bik’i (1890) ilk köy ro­ma­nı ola­rak bi­li­nir. Nâ­zım, dev­rin­de mo­da olan rea­list an­la­yı­şa uy­gun bir ro­man ka­le­me al­mak is­te­ği için ko­nu ola­rak yok­sul­lu­ğu ter­cih et­miş ve yok­sul­lu­ğu da taş­ra­da bul­du­ğu için ko­nu­yu Ana­do­lu köy­lü­sü­nün ha­ya­tın­dan seç­miş­tir.
2. Taş­ra­yı kal­kın­dı­ra­lım sev­da­sı
Ah­met Mit­hat Efen­di -Ro­us­sea­u’dan et­ki­ler ta­şı­yan- Bah­ti­yar­lık’ta (1885) re­fa­hın ve sa­ade­tin taş­ra­da mı, şe­hir­de mi ol­du­ğu­nu sor­gu­lar ve ter­ci­hi­ni il­kin­den ya­na ko­yar.
3. Mo­dern en­te­lek­tüe­lin taş­ray­la acı bu­luş­ma­sı
Ya­kup Kad­ri Ka­ra­os­ma­noğ­lu ve Ya­ban (1932).
Mer­kez­le taş­ra ara­sın­da çift yön­lü bir sev­gi-nef­ret iliş­ki­si baş­lar. Mer­kez­den ge­len ay­dı­nın hal­kı­na ya­ban­cı­laş­tı­ğı­nı gö­rü­rüz. Ar­tık Ana­do­lu saf, ba­kir Ana­do­lu de­ğil­dir. Çı­kar­cı ve men­fa­at­çi halk kar­şı­sın­da ay­dın bir iç he­sap­laş­ma ya­par, ne­re­de ha­ta yap­tı­ğı­nı sor­gu­lar. Ama ge­ne ken­di acı­sı­dır an­la­tıl­ma­ya de­ğen, öte­ki­nin acı­sı de­ğil.
4. Taş­ra­da si­ya­set ya da de­mok­ra­si de­ne­yi­mi­nin taş­ra­da­ki al­gı­sı
Ta­rık Buğ­ra ve Yağ­mur Bek­ler­ken (1981).
Ka­sa­ba­da ku­rul­mak is­te­nen par­tiy­le, ku­rak­lı­ğa ça­re ol­sun di­ye bek­le­nen yağ­mur ara­sın­da bir ale­go­ri ya­pı­lır. Taş­ra her ke­si­miy­le ele alı­nır ve ya­şa­nı­lan par­ça­lan­ma­nın ne­den­le­ri sor­gu­la­nır. Bu sü­reç­te iki in­san ti­pi­nin taş­ra­da­ki olu­şu­mu­na ta­nık olu­ruz: Mu­ha­fa­za­kâr mo­dern­ler ile mo­der­nist mo­dern­ler.
5. Taş­ra­da bir otel ya da kö­tü­cül bi­re­yin yurt­suz­lu­ğu
Yu­suf Atıl­gan ve Ana­yurt Ote­li (1973).
Ro­man kah­ra­ma­nı­mız yurt­suz­dur. Çün­kü hem ce­mi­ye­tin (şe­hir) ge­rek­tir­di­ği bi­rey­sel­leş­me­yi ger­çek­leş­ti­re­mez, hem de ce­maa­te (taş­ra) ka­bu­lü­nü sağ­la­ya­cak in­san iliş­ki­le­ri­ni red­de­der. Bu yüz­den otel­de kal­ma­sı an­lam­lı­dır. Otel yal­nız­lı­ğı, kim­lik­siz­li­ği, ya­ban­cı­lı­ğı ona­yan tek yer­dir. Mer­ke­ze iliş­kin bir fi­gür ola­rak da An­ka­ra’dan ge­lip bir ge­ce ka­lan ve son­ra­sın­da hep bek­le­nen bir ka­dı­nı gö­rü­rüz. Hiç gel­me­ye­cek olan bu ka­dı­nın ha­ya­li ve sı­kış­mış­lık ha­li kah­ra­ma­nı­mı­zı ci­na­ye­te ka­dar gö­tü­rür. As­lın­da kat­let­ti­ği ken­di­sin­den baş­ka­sı de­ğil­dir.
6. Ah! O es­ki taş­ra ya da taş­ra öz­le­mi
Mus­ta­fa Kut­lu ve Ma­vi Kuş (2002).
Es­ki taş­ra­la­rın kay­bol­du­ğu­nu, ar­tık kal­ma­dı­ğı­nı dü­şü­nen; bu yüz­den hü­zün­lü, ol­gun, şa­ka­cı bir tarz be­nim­se­yen bu grup ro­man­cı­la­rın ne­re­dey­se bi­rer med­dah gö­re­vi­ni üst­len­dik­le­ri­ni söy­le­ye­bi­li­riz. Çün­kü ar­tık taş­ra ha­ki­ka­ti di­ye bir şey kal­ma­mış­tır.
7. Post­mo­dern za­man­la­rın taş­ra­sı
Or­han Pa­muk ve Kar (2002).
Kars taş­ra de­ğil­dir, Tür­ki­ye’dir; bir Tür­ki­ye pa­na­ro­ma­sı­dır. Cum­hu­ri­yet mo­dern­leş­me­si ile ge­le­nek­sel mu­ha­fa­za­kâr­lık ara­sın­da ka­lan ve kü­re­sel­li­ğin göl­ge­sin­de ya­şa­yan bu taş­ra­da her şey bir ara­da­dır: İle­ri­ci­lik-ge­ri­lik, din-din­siz­lik, es­ki-ye­ni, le­gal-il­le­gal gi­bi. Her şe­yin bir ara­da ol­ma­sı­nın so­nu­cun­da eli­miz­de ka­lan hiç­bir şey yok­tur. Her şe­yi bir­bi­ri­ne eşit­le­yen; de­ğer­le­rin eşit­li­ği üze­rin­den tü­mü­nü de­ğer­siz­leş­ti­ren bu an­la­yış, mo­der­niz­min bir eleş­ti­ri­si gi­bi gö­rül­se de, de­va­mı ni­te­li­ğin­de­dir ve kü­re­sel an­la­yı­şın sa­nat aya­ğı­nı oluş­tu­rur.
Bu lis­te­nin dı­şın­da baş­ka grup­lan­dır­ma­lar da ya­pı­la­bi­le­ce­ği­ni ya da fark­lı taş­ra al­gı­la­rı­nın bu lis­te­ye ek­len­me­si­nin müm­kün ol­du­ğu­nu be­lir­ten Nar­lı, so­ru­lan so­ru­la­ra ver­di­ği ce­vap­lar­la su­nu­mu­nu ni­ha­yet­len­dir­di.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

SEMİNERLER

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.