English GİRİŞ YAP

Bir Osmanlı Taşrası Diğerine Bakıyor: Beyrut Basınında Balkan Krizi, 1876-1908

Abdul Rahim Abu-Husayn

2 Haziran 2010
De­ğer­len­dir­me: Z. Tuba Kor
 
Os­man­lı ta­ri­hi de­nin­ce ak­lı­mı­za pa­yi­tah­tın mer­ke­zi İs­tan­bul ge­lir hep. Os­man­lı ta­rih­çi­le­ri ço­ğun­luk­la ya mer­ke­ze odak­la­nır ya da mer­kez­den taş­ra­ya ve­ya taş­ra­dan mer­ke­ze ba­kar. Bu açı­dan Bey­rut Ame­ri­kan Üni­ver­si­te­si Ta­rih ve Ar­ke­olo­ji Bö­lü­mü Baş­ka­nı Prof. Ab­dul Ra­him Abu-Hu­sayn’ın, Bal­kan­lar­da ya­şa­nan kriz­le­rin Bey­rut ba­sı­nı­na na­sıl yan­sı­dı­ğı­na da­ir ko­nuş­ma­sı fark­lı bir pers­pek­tif sun­du bi­ze; çok az bi­li­nen bir ko­nu­ya, bir Os­man­lı taş­ra­sı­nın di­ğe­ri­ne ba­kı­şı­na ve do­lay­lı ola­rak Bey­rut/Lüb­nan­lı­la­rın em­per­yal mer­ke­zi al­gı­la­ma­sı­na ışık tut­tu. Abu-Hu­sayn, Os­man­lı ve Arap-İs­lâm ta­ri­hi ala­nın­da, özel­lik­le de Bi­lâd-i Şam böl­ge­si ko­nu­sun­da uz­man aka­de­mis­yen­ler­den.
Bu ça­lış­ma­sı için Abu-Hu­sayn, 1870’ler­de ya­yın ha­ya­tı­na baş­la­yan şu dört ba­sın or­ga­nı­nı se­çe­rek iki meş­ru­ti­yet ara­sı dö­nem­de­ki (1876-1908) ya­yın­la­rı­nı in­ce­le­miş: Ka­to­lik Ciz­vit­ler­ce ku­ru­lan ve Fran­sa’ya ya­kın du­ran di­nî eği­lim­li el-Be­şîr ga­ze­te­si; Bey­rut’un ön­de ge­len­le­rin­den Şeyh Ab­dül­ka­dir el-Kab­ba­nî ön­cü­lü­ğün­de ye­rel Sün­ni bir grup ta­ra­fın­dan ku­ru­lan di­nî eği­lim­li Se­me­râ­tu’l-Fü­nûn ga­ze­te­si; Lüb­nan’ın en önem­li en­te­lek­tü­el­le­rin­den But­ros el-Bus­ta­nî ta­ra­fın­dan ku­ru­lan se­kü­ler çiz­gi­de­ki si­ya­sî der­gi el-Ci­nân; el-Ci­nân ile ay­nı en­te­lek­tü­el ge­le­nek­ten ge­len Ha­lil Ser­kis’in kur­du­ğu ve 1976 Lüb­nan İç Sa­va­şı’na ka­dar ya­yın ha­ya­tı­na de­vam eden se­kü­ler çiz­gi­de­ki Li­sâ­nu’l-Hâl ga­ze­te­si.
Abu-Hu­sayn Bal­kan­lar­da­ki kriz­ler hak­kın­da Bey­rut ba­sı­nın­da, ide­olo­jik ar­kap­lan­la­rı ve böl­ge­ye iliş­kin bil­gi­le­ri­ne pa­ra­lel ola­rak fark­lı de­ğer­len­dir­me­le­rin söz­ko­nu­su ol­du­ğu­nu be­lirt­ti. Bu­na gö­re, di­nî eği­lim­li Se­me­râ­tu’l-Fü­nûn ile el-Be­şîr, sa­de­ce dış ba­sın­da çı­kan ha­ber ve yo­rum­la­rın ter­cü­me­siy­le ye­ti­nir­ken; se­kü­ler çiz­gi­de­ki el-Ci­nân ile Li­sâ­nu’l-Hâl ise sos­yal ve si­ya­sî me­se­le­le­ri de­rin­le­me­si­ne in­ce­li­yor, Os­man­lı’nın Bal­kan kriz­le­ri­ni ele alış bi­çi­mi­ni de­ğer­len­di­rip çö­züm tek­lif­le­rin­de bu­lu­nu­yor­du. Bu ne­den­le Abu-Hu­sayn’ın ko­nuş­ma­sı­nın oda­ğın­da sık sık alın­tı­lar yap­tı­ğı el-Ci­nân ve Li­sâ­nu’l-Hâl var­dı.
Pe­ki, Bal­kan me­se­le­si na­sıl yan­sı­dı Bey­rut ba­sı­nı­na? Bus­ta­nî ve Ser­kis, sa­hi­bi ol­duk­la­rı der­gi ve ga­ze­te­ler­de­ki ya­zı­la­rın­da ge­nel ola­rak Bal­kan­la­ra kar­şı eleş­ti­rel yo­rum­la­rıy­la dik­kat çek­ti­ler. Bu­ra­da­ki ayak­lan­ma­lar Os­man­lı’nın si­ya­sî, ik­ti­sa­dî ve as­ke­rî gü­cü­nü kır­dı­ğı için im­pa­ra­tor­lu­ğun di­ğer böl­ge­le­rin­de­ki prob­lem­ler­den do­la­yı da Bal­kan halk­la­rı­nı suç­la­dı­lar. Hat­ta on­la­ra gö­re Bal­kan hal­ka­la­rı­nın ço­ğu dev­le­te iha­net edi­yor­du, do­ğu eya­let­le­ri ise sa­dık­tı.
Baş­lan­gıç­ta Bal­kan­lar­da­ki kro­nik so­run­la­rı Os­man­lı’nın mo­dern­leş­me prob­le­mi­nin bir so­nu­cu ola­rak gö­rüp ça­tış­ma­la­rın ön­le­ne­bil­me­si ve böl­ge­nin sis­te­me en­teg­re edi­le­bil­me­si için sık sık sos­yal ve ida­rî re­form çağ­rı­sın­da bu­lun­du­lar. Özel­lik­le el-Ci­nân, hem Bal­kan­lar­da­ki hem de Su­ri­ye böl­ge­sin­de­ki prob­lem­le­rin çö­zü­mü ve fark­lı mez­hep­le­rin en­teg­ras­yo­nu için Os­man­lı­cı­lı­ğı ve 1856 Is­la­hat Fer­ma­nı’nda­ki “bü­tün din­le­rin eşit­li­ği pren­si­bi”ni uy­gun bir ze­min ola­rak sa­vun­du. An­cak Os­man­lı’nın is­yan­la­rı ba­şa­rıy­la bas­tır­ma­sı­na rağ­men Av­ru­pa­lı­la­rın mü­da­ha­le­siy­le top­rak­la­rı­nı is­yan­cı­la­ra ver­mek zo­run­da kal­ma­sı kar­şı­sın­da Bus­ta­nî, re­form­la­rın yet­me­di­ği, ulus­la­ra­ra­sı kon­jonk­tü­rün de uy­gun ol­ma­sı ge­rek­ti­ği so­nu­cu­na var­dı. Ser­kis de Os­man­lı’nın ya­şa­dı­ğı prob­lem­ler­den ve re­form ça­ba­la­rı­nın ba­şa­rı­sız­lı­ğa uğ­ra­ma­sın­dan do­la­yı Bal­kan Hris­ti­yan­la­rı­nı suç­la­dı; ya­şa­nan­la­rın, Müs­lü­man­lar ile Hris­ti­yan­lar ara­sın­da­ki di­nî bir ça­tış­ma de­ğil, ba­zı Hris­ti­yan mil­let­le­rin dev­let için­de ken­di ka­dim ge­le­nek­le­ri­ni can­lan­dır­ma ça­ba­sı­nın bir so­nu­cu ol­du­ğu­na dik­kat çek­ti. Av­ru­pa­lı­la­rın Bal­kan­lar­da Os­man­lı’nın iç iş­le­ri­ne mü­da­ha­le­sin­den duy­duk­la­rı ra­hat­sız­lık­la­rı da sık sık di­le ge­tir­di­ler.
Öte yan­dan Bal­kan­lar­da sa­vaş ih­ti­ma­li­nin art­tı­ğı­nı his­se­den Bey­rut ba­sı­nı me­se­le­le­rin ba­rış­çıl ve dip­lo­ma­tik yol­lar­la çö­zül­me­si için çağ­rı­lar yap­tı. Ser­kis bir ma­ka­le­sin­de (1908), ge­rek­ti­ği tak­dir­de sa­de­ce Su­ri­ye Hris­ti­yan­la­rı­nın de­ğil, Ku­zey ve Gü­ney Ame­ri­ka’da­ki bin­ler­ce Lüb­nan­lı göç­me­nin de ge­lip Os­man­lı or­du­su saf­la­rın­da sa­vaş­ma­ya ha­zır ol­du­ğu­nu yaz­dı. Yi­ne 1908’de Bos­na-Her­sek’in Avus­tur­ya-Ma­ca­ris­tan ta­ra­fın­dan il­ha­kı üze­ri­ne baş­la­tı­lan Avus­tur­ya mal­la­rı­na boy­kot çağ­rı­sı­na el-Be­şîr dı­şın­da­ki ba­sın tam des­tek ver­di.
Abu-Hu­sayn bu dö­nem­de Bey­rut ba­sı­nı­nın ay­rı­lık­çı de­ğil Os­man­lı­cı ol­du­ğu­nu özel­lik­le vur­gu­la­dı. Ona gö­re bu­nun en iyi gös­ter­ge­si, Bal­kan­lar­da ya­şa­nan kriz­le­ri ele alış tarz­la­rı. Çün­kü “Eğer Hris­ti­yan Bey­rut ba­sı­nı mil­li­yet­çi ka­rak­ter­de ve­ya Os­man­lı­cı­lı­ğa me­sa­fe­li ol­say­dı, en azın­dan Bal­kan kriz­le­rin­de­ki du­ru­şu fark­lı olur, Bal­kan­lar­da­ki mil­li­yet­çi ha­re­ket­le­re ve Hris­ti­yan kar­deş­le­ri­ne sem­pa­ti du­yar­lar­dı”. Özel­lik­le Bus­ta­nî ve Ser­kis’in Bal­kan­lar­da­ki kriz­ler hak­kın­da­ki ya­zı­la­rın­dan ha­re­ket­le (ki bu en­te­lek­tü­el ge­le­nek İs­tan­bul’a tam bağ­lıy­dı) Abu-Hu­sayn, ar­tık gü­nü­müz ta­rih­çi­le­ri­nin “Os­man­lı Hris­ti­yan­la­rı, Müs­lü­man­la­ra gö­re da­ha az Os­man­lı­cı ve da­ha faz­la mil­li­yet­çiy­di; Ba­tı­lı ide­al­le­re çok da­ha açık ve Ba­tı me­de­ni­ye­ti­nin bü­yü­sü­ne da­ha faz­la ka­pıl­mış­tı” şek­lin­de­ki fa­ra­zi­ye­le­ri­ni göz­den ge­çir­me za­ma­nı­nın gel­di­ği­ni vur­gu­la­ya­rak ko­nuş­ma­sı­nı ta­mam­la­dı.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

SEMİNERLER

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.