Francesco Giumelli: “Bir müdahale yöntemi olarak yaptırımlar diplomasi, ekonomik teşvik ve kuvvet kullanımıyla beraber fayda üretebilir”

Değerlendirme: Kadir Temiz

Nisan ayında gerçekleş­tirdiğimiz “Kitap-Makale Sunumları”nda Prag Metropolitan Üniversitesi Öğretim Üyesi Yard. Doç. Francesco Giumelli, Soğuk Savaş sonrası dönemden günümüze hedefli yaptırımların te­orik ve pratik boyutlarını tartıştı. Giumelli’nin Coercing, Constraining and Signalling: Exp­laining UN and EU Sanctions after the Cold War (ECPR Press, 2011) başlıklı kitabında ele aldığı konuyu daha çok pratik örneklerle açıklamaya çalıştığı sunumunun ana teması, 1990’lı yıllardan sonra yaptırımlardaki hede­fin daha net ve belirli hale getirilerek etkisinin artırılmış olmasıydı.

“1990’lardan sonra yaptırımların hedefi daha net hale getirilerek etkisi arttırıldı”

Sunumuna yaptırımlar konusunun neden önemli olduğuna dair örneklerle başlayan Gi­umelli, son yıllarda İran, Libya, Kuzey Kore gibi ülkeler üzerinden yaptırımların ulusla­rarası siyasetin gündemine geldiğini belirtti. Buna rağmen yaptırımların amaçları, hedefleri ve etkilerine dair önemli bir bilgi eksikliğinin olduğuna dikkat çeken Giumelli, kendi çalış­masının tam da böyle bir bilgi eksikliğini gi­derme amacı taşıdığını vurguladı. Giumelli’ye göre yaptırımlar uluslararası hukuk ve siyaset ile ilgili bir konu olduğu için uluslararası sis­temin değişen yapısı ile beraber yaptırımların tanımı, uygulanması ve etkisi de değişikliğe uğruyor. Bundan yirmi yıl önce yaptırımlar konusunu ele alırken daha fazla kuvvet kulla­nımı ve Soğuk Savaş’ın getirdiği siyasi kutup­laşmanın ideolojik etkilerini de konuşmaktay­dık. Ancak bugün yirmi yıl öncesinden daha farklı ve karmaşık olayların etkilediği bir ulus­lararası sistem var. Uluslararası krizler de böy­lesi bir ortamda şekilleniyor. Krizlerin niteliği değiştikçe uygulanan yaptırımların boyutu, niteliği ve formu da değişiyor.

“Hasmın davranışını değiştirmeye dönük en az maliyetli yöntem yaptırımlardır”

Yaptırımların özellikle verimliliği ve fayda­sı sıkça tartışma konusu oluyor, eleştiriliyor. Giumelli eleştirileri makul karşılıyor; ancak yaptırımların yerine uygulanabilecek başka herhangi bir yöntemin, özellikle de kuvvet kul­lanımının, hem daha maliyetli hem de insani açıdan daha problemli olacağı kanısında. Bu nedenle yaptırımları destekliyor; ancak amacı ve hedefleri net yaptırımların geliştirilmesi ge­rektiğini savunuyor.

Bu genel girişin ardından yaptırımların sebep ve sonuçlarını örneklerle açıklamaya başlayan Giumelli’ye göre her siyasi ve iktisadi davranış gibi yaptırımların da belirli amaçları bulunuyor. Mesela demokrasinin teşviki, kriz yönetimi, terörizmle savaş veya nükleer si­lahlanmanın önlenmesi amacıyla yaptırımlar yürürlüğe konabilir. Yaptırımların bir özelliği esnekliğidir; ulaşılmak istenen hedefe uygun olarak farklı zaman ve mekânda farklı yön­tem ve araçlarla uygulanabilir. Karşı taraftaki aktörün davranışını değiştirmeye dönük en az maliyetli yöntem de yine yaptırımlardır. Ör­neğin ABD’nin Irak’ta kuvvet kullanması ile daha önce bu ülkeye uygulanan ambargoların maliyeti kıyaslandığında yaptırımların kuv­vet kullanımına göre çok daha az maliyetli bir yöntem olduğu görülür.

“Sivillere zarar veren kapsamlı yaptırımlar yerine artık sorunlu tarafı cezalandırmaya dönük hedefi belirli yaptırımlar tercih ediliyor”

1990’lı yıllarda yaptırımlar konusunda bir zihniyet dönüşümü yaşandığını belirten Giumelli’ye göre bunun en önemli göstergesi kapsamlı yaptırımlardır (Irak, Haiti, Yugoslav­ya ve Ruanda’ya yönelik BM yaptırımları gibi). Kapsamlı yaptırımlara getirilen en önemli eleş­tirilerden biri, hedef alınan aktörden ziyade si­vil halka büyük zarar vermesidir; tıpkı Irak ve Ruanda’ya yönelik gıda yaptırımlarında oldu­ğu gibi. Giumelli’nin tanımladığı hedefi belirli yaptırımlar da işte bunun fark edilmesinden sonra gündeme geldi; yaptırımların türleri ve uygulama ağırlığı çeşitlenirken sorunlu tara­fı cezalandırmaya yönelik yaptırımlara ağırlık verildi. Yaptırımların ancak devletlere uygula­nabileceği varsayımından hareket eden bütün­cül bakış açısı yerine bireysel sorumluluklara odaklanan yeni bir bakış açısı ortaya çıktı. Artık devlet dışı aktörlere de yaptırımlar uygulanıyor. Ancak burada da birtakım sorunlar söz konu­su. Örneğin bireysel yaptırımlarda da otorite­yi elinde bulunduran grup, yaptırımla ortaya çıkan faturayı sivil halka ya da farklı gruplara yayarak maliyeti düşürme stratejisi uyguluyor.

Giumelli’ye göre uygulama ve sonuçlardaki bu farklılıkların veya istenmeyen durumların önlenmesi için yaptırımları belirli bir analitik çerçeveye oturtmak gerekir. Bunların başında da mevcut yaptırımları çeşitlendirmek ve içe­riklerini daha yoğun bir şekilde doldurmak geliyor. Giumelli, farklı yaptırım formlarından özellikle günümüzde sıkılıkla başvurulan dört tanesi -silah ambargosu, ekonomik boykot, finansal sınırlamalar ve seyahat yasağı- üze­rinde durdu ve bunları Suriye, İran, Zimbabve gibi örnekler üzerinden açıkladı.

BM ve AB’nin uygulamalarından örnekler veren Giumelli, yaptırımların gelecekte bazı fırsatlar ve meydan okumalarla yüzleşeceği­ni dile getirdi. Bu anlamda Giumelli’ye göre yaptırımların daha da esnekleşmesi, farklı kriz durumlarına uygulanabilir olması, daha az maliyetli olması ve özellikle değişen formları ile daha da etkili hale gelmesi önemli fırsatlar arasında sıralanabilir. Diğer yandan uygulama alanındaki sorunlar, devletlerin kapasiteleri, yasal engeller ve mahkemelerde açılan davalar, bazılarının çok hafif etkide bulunması gibi çe­şitli meydan okumalar yaptırımların önündeki en büyük engeller olarak sayılabilir.

Sonuç olarak, yaptırımların başarılı sayıl­masının kriterleri 1990’larla birlikte değişime uğradı. Eskiden bir yaptırımın başarılı sayıl­ması için aktörün davranışlarının değişmesi veya hedeflenen siyasi amacın gerçekleşme­si gerekli görülüyordu. Ancak bugün yaptı­rımların hedefi net ve belirli alanlara odaklı olması ve kademeli bir değişimin yaşanması başarı sayılıyor. Bu sebeple baskı ve zorlama (coercing) ile bir davranış değişimi arzulanır­ken aynı zamanda sınırlama (constraining) yöntemi ile belirli davranışların önüne geçile­bilir. Yaptırımların üçüncü yöntemi olarak da hedefe mesaj göndermek (signalling) bir ba­kıma ulaşılmak istenen amaca bir adım daha yaklaşılmasını sağlayabilir. Bu üçlü yaptırım mantığının bugün uygulanan yaptırımlarda da görülebileceğini iddia eden Giumelli, yaptı­rımların her halükârda bir müdahale yöntemi olarak diplomasi, ekonomik teşvik ve kuvvet kullanımından farklı ama onlarla beraber kar­şılıklı bir fayda üretebileceğini vurguladı.