Öğ­re­nil­miş Ça­re­siz­lik

Elif Kara

3 Ma­yıs 2008               
De­ğer­len­dir­me: Ha­run Tür­ker Ka­ra
 
Kü­re­sel Araş­tır­ma­lar Mer­ke­zi­nin Özel Et­kin­lik prog­ra­mı­nın Ma­yıs ayın­da­ki ilk ko­nu­ğu On­do­kuz Ma­yıs Üni­ver­si­te­si İla­hi­yat Fa­kül­te­si Öğ­re­tim Gö­rev­li­si ve Din Psi­ko­lo­ji­si Ana­bi­lim Da­lı’nda dok­to­ra ada­yı Elif Ka­ra idi. “Öğ­re­nil­miş Ça­re­siz­lik” ko­nu­su­nun özel­lik­le din psi­ko­lo­ji­si ala­nın­da­ki iz­dü­şüm­le­ri­ni in­ce­le­yen ko­nu­ğu­muz Ka­ra ile ko­nu­nun di­nî ve psi­ko­lo­jik bo­yut­la­rı üze­ri­ne ko­nuş­tuk. 
Su­nu­mu­na 1965’den bu ya­na “öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik” kav­ra­mı­nın kul­la­nıl­ma­ya baş­la­dı­ğı­nı be­lir­te­rek baş­la­yan Ka­ra, ça­re­siz­li­ğin öğ­re­ni­le­bil­me­si­nin an­la­mı­nı ele ala­rak kav­ra­mın çer­çe­ve­si­ni çiz­me­ye ça­lış­tı. Öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik kav­ra­mı­nı ilk kez or­ta­ya atan Se­lig­man’ın hay­van­lar üze­rin­de uy­gu­la­dı­ğı bir de­ne­yi an­la­ta­rak kav­ra­ma gi­riş ya­pan ko­nu­ğu­muz, bu de­ney­le in­san psi­ko­lo­ji­si­nin sü­reç­le­rin­den bi­ri­ne de ışık tu­tul­du­ğu­nu vur­gu­la­dı. Söz ko­nu­su de­ney­de hay­van­lar ön­ce ka­ça­ma­ya­cak­la­rı, baş ede­me­ye­cek­le­ri bir acı­ya ma­ruz bı­ra­kıl­mış­lar­dır. De­nek hay­van­lar, bir sü­re kaç­mak için ça­ba­la­mış­lar fa­kat ba­şa­rı­lı ola­ma­mış­lar­dır. Bu ilk uy­gu­la­ma bir­kaç kez ya­pıl­dık­tan son­ra hay­van­la­ra ye­ni bir acı ve­ri­ci şok, ba­şa­ra­bi­le­cek­le­ri kaç­ma fır­sa­tıy­la be­ra­ber ve­ril­miş­tir. An­cak hay­van­lar bu de­fa kaç­ma­yı de­ne­me­miş­ler­dir.
Öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik mo­de­li açı­sın­dan, bu de­ne­yin öne­mi, de­nek­le­rin “dav­ra­nı­şın so­nu­cu et­ki­le­me­ye­ce­ği”ne da­ir bir öğ­ren­me ka­zan­mış ol­ma­la­rı­dır. Da­ha son­ra ya­pı­lan in­san de­ney­le­rin­de de ben­zer so­nuç­la­ra ula­şıl­mış­tır.
Ka­ra, bu­nun an­cak öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik ile mü­ca­de­le ede­bil­me yol­la­rı­nı gös­te­ren eği­tim­ler­le aşı­la­bi­le­ce­ği­ni vur­gu­la­dı. Ça­re­siz­lik his­si­ne ka­pıl­ma­nın ge­nel ola­rak dış­sal ve iç­sel ne­den­le­ri ol­du­ğu­nu be­lir­te­rek, ‘ka­der’ inan­cı­nın mo­de­lin kur­gu­su ge­re­ği iç­sel­leş­ti­ri­le­rek da­ha cid­di ça­re­siz­lik al­gı­sı­na yol aç­tı­ğı­nı söy­le­di. Ka­der an­la­yı­şı­nı öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik ek­se­nin­de in­ce­le­yen ko­nu­ğu­muz şu sap­ta­ma­lar­da bu­lun­du: “Öğ­re­nil­miş Ça­re­siz­lik mo­de­li­ne gö­re, bir bi­rey, ne tür bir dav­ra­nış­ta bu­lu­nur­sa bu­lun­sun, be­lir­li bir so­nu­cu kon­trol ede­me­di­ği­ni öğ­ren­di­ği tak­dir­de bir ba­şa­rı­sız­lık bek­len­ti­si oluş­tu­ra­cak ve ben­zer du­rum­lar­da, dav­ra­nış­la­rıy­la so­nu­cu kon­trol et­me­si müm­kün ol­sa bi­le ge­re­ken dav­ra­nış­la­rı yap­ma­ya­cak­tır.”
“Ba­zı in­san­la­rın ki­şi­sel kon­trol duy­gu­su yük­sek iken, ba­zı in­san­lar dav­ra­nış­la­rı ile baş­la­rı­na ge­len olay­lar ara­sın­da bağ­lan­tı kur­maz­lar. Dış kon­trol odak­lı bi­rey­le­rin, olum­suz olay­la­rın ger­çek­leş­me­si­ni en­gel­le­ye­me­ye­cek­le­ri dü­şün­ce­siy­le, iç kon­trol odak­lı bi­rey­le­re oran­la da­ha faz­la kay­gı, stres ve dep­res­yon ya­şa­dık­la­rı gö­rül­müş­tür. Ya­şa­dı­ğı olay­la­rın kon­tro­lü­nü hiç­bir şe­kil­de ken­di elin­de gör­me­ye­cek şe­kil­de bir ka­der inan­cı­na sa­hip olan ki­şi, dış kon­trol odak­lı­dır ve bu şe­kil­de ba­şa­rı­yı ken­di ça­ba­la­ma­sı­na bağ­lı dü­şün­me­yen, iç­sel di­na­mik­le­ri­ni de­ğer­len­dir­me­yen ki­şi ça­re­siz­li­ğe ol­duk­ça açık­tır.” 
“Di­ni­miz­de öz­gür ira­de ile dav­ra­nan in­san, se­çim­le­ri­nin so­nu­cun­dan so­rum­lu tu­tul­muş­tur. An­cak, ceb­ri ka­der an­la­yı­şı, ki­şi­le­rin çev­re­le­rin­de­ki olay­lar­da et­ki­li ola­ma­ya­cak­la­rı­nı, olum­lu olum­suz tüm ko­şul­lar­da ka­de­rin önün­de sü­rük­le­nen bir yap­rak gi­bi her şe­ye bo­yun eğ­me­le­ri ge­rek­ti­ği dü­şün­ce­si­ni içer­mek­te­dir. Bu yön göz önün­de bu­lun­du­ru­la­rak, bu şe­kil­de inan­ma­nın ça­re­siz­li­ğe ite­bi­le­ce­ği­ni söy­le­ye­bi­li­riz. Zi­ra bu mo­de­le gö­re ki­şi­nin olay­lar üze­rin­de kon­tro­lü yok­tur.”
“Ka­der inan­cı de­ğer­len­di­ri­lir­ken, ça­re­siz­lik içe­ren dü­şün­ce çiz­gi­sin­de ol­ma­mak, psi­ko­lo­jik açı­dan ve di­nî inanç açı­sın­dan önem­li­dir. İn­san ha­ya­tın­da önem­li bir yer tu­tan di­nî inanç, inan­cın özün­de sun­du­ğu in­sa­nın iyi­li­ği ve ge­li­şi­mi esa­sı­na ters dü­şe­cek şe­kil­de yo­rum­lan­dı­ğın­da psi­ko­lo­jik ya­ra­lar aça­bil­mek­te­dir. Bu­nun ön­le­mi­ni al­mak için bu gi­bi psi­ko­lo­jik ça­lış­ma­la­ra ih­ti­yaç var­dır.”
Ka­ra’nın özel­lik­le ka­der inan­cı­nı öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik açı­sın­dan ele al­ma­sı, din­le­yi­ci­ler­den ka­der inan­cı­nın çok ba­si­te in­dir­gen­di­ği eleş­ti­ri­le­ri­ni al­sa da bu ko­nu­da am­prik ça­lış­ma­lar ya­pıl­dı­ğı­nı ve bul­gu­la­rın is­ta­tis­ti­ki açı­dan an­lam­lı ol­du­ğu­nu vur­gu­la­ma­sı ve bu so­nuç­la­rı pay­laş­ma sö­zü ver­me­si tar­tış­ma­la­rı ha­fif­let­ti.
Din­le­yi­ci­le­rin üze­rin­de dur­du­ğu bir di­ğer hu­sus, özel­lik­le mü­za­ke­re ve re­el po­li­tik me­se­le­ler­de “ça­re­siz­li­ğin öğ­re­nil­di­ği” ko­nu­sun­da bul­gu­lar olup ol­ma­dı­ğı ise, son­ra­ki ça­lış­ma­la­ra il­ham ve­re­cek bir esin ol­du.

خيار المحررين

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


تابعنا

الاشتراك في النشرة الإخبارية لدينا لتلقي الأخبار والتحديثات.