Nizam-ı Cedid’den Vaka-yı Hayriye’ye Osmanlı Askeri Dönüşümü

Fatih Yeşil

28 Mart 2009
De­ğer­len­dir­me: Kahraman Şakul
 
Yük­sek li­sans te­zin­de ele al­dı­ğı Ebu­be­kir Ra­tıb Efen­di’nin la­yi­ha­sın­dan ha­re­ket­le mo­dern dev­let or­ga­ni­zas­yo­nu­nun as­ke­ri ye­ni­leş­me­den ne­şet et­ti­ği­ne dü­şü­nen Fa­tih Ye­şil, su­nu­mu­na Os­man­lı as­ke­rî re­form­la­rı­nı in­ce­le­me­ye ka­rar ver­di­ği­ni ifa­de ede­rek baş­la­dı. Ye­şil, sa­va­şa ve ba­rı­şa ka­rar ve­ren­le­rin si­ya­se­tin ger­çek ya­pı­cı­la­rı ol­duk­la­rı tes­pi­tin­den son­ra, 1793-1826 ara­sın­da­ki as­ke­rî re­form­la­rı ba­sit­çe mo­der­ni­zas­yon ol­gu­su­na bağ­la­mak ye­ri­ne, mer­ke­zi­yet­çi­li­ğin si­ya­sî ve ma­lî yön­tem­ler­le güç­len­di­ril­me­si bağ­la­mın­da kul­la­nı­lan söy­lem­le­ri ma­sa­ya ya­tır­mak ge­rek­ti­ği­ni be­lirt­ti. Bu sü­reç­te Ye­ni­çe­ri­ler ve âyan mar­ji­nal­leş­ti­ri­lir­ler­ken, Or­to­doks İs­lâm vur­gu­suy­la se­fer­ber­lik duy­gu­su­nun po­pü­ler­leş­ti­ril­me­si­ne ça­lı­şıl­mış­tı.
Ça­lış­ma­sın­da Baş­ba­kan­lık Os­man­lı Ar­şi­vi’ni, yaz­ma mec­mu­ala­rı ve ni­zam­nâ­me­le­ri kul­lan­dı­ğı­nı ifa­de eden Ye­şil’e gö­re, mec­mua­lar Ar­şiv’in sus­kun kal­dı­ğı ‘mu­ha­lif’ ses­ler, as­ke­ri tak­tik ve or­ga­ni­zas­yon­lar ko­nu­sun­da önem­li­dir. Ye­şil, araş­tır­ma­cı­la­rı ni­zam­nâ­me­ler hu­su­sun­da da uyar­dı: “Yay­gın ka­nı­nın ak­si­ne ni­zam­nâ­me­ler ide­al dev­let ve top­lum dü­ze­ni­ni ses­len­di­ren, ger­çek du­ru­mu yan­sıt­ma­yan kay­nak­lar ol­duk­la­rı için ih­ti­yat­la kul­la­nıl­ma­lı­dır.” Ko­nuş­ma­cı ay­rı­ca di­ğer ül­ke­ler­de­ki ar­şiv­le­rin ve ya­ban­cı­la­ra ait se­ya­hat­na­me­le­rin Os­man­lı kay­nak­la­rı­nın boş­luk­la­rı­nı dol­dur­ma ko­nu­sun­da çok ya­rar­lı ol­duk­la­rı­nı da vur­gu­la­dı.
Ye­şil, ge­nel amaç­la­rı­nı ve kay­nak­la­rı­nı or­ta­ya koy­duk­tan son­ra te­zi­nin şu şe­kil­de özet­le­di:
Os­man­lı or­du­su sü­va­ri­den pi­ya­de mer­kez­li bir or­du­ya doğ­ru evi­ril­dik­çe, Tı­mar­lı Si­pa­hi­le­rin ro­lü azal­mış ve Ni­zam-ı Ce­did ile bir­lik­te ye­ni or­du­ya dâ­hil edi­le­rek mer­ke­ze en­teg­ras­yon­la­rı ar­zu­lan­mış­tı. Ay­nı sü­reç­te pa­ra­lı as­ker­le­rin ağır­lık ka­zan­ma­sı ile önü alı­na­ma­yan bir eş­kı­ya­lık so­ru­nu baş gös­ter­miş­ti; zi­ra ba­rış za­ma­nı iş­siz ka­lan bu as­ker­ler ço­ğun­luk­la eş­kı­ya olu­yor­lar­dı. Ye­ni­çe­ri­ler ise za­man­la es­naf­laş­mış ve ge­le­nek­sel or­du hi­ye­rar­şi­si­nin dı­şın­da baş­ka bir da­ya­nış­ma içe­ri­si­ne gir­miş­ler­di. Bu ye­ni pi­ra­mid­va­ri hi­ye­rar­şi, li­ya­ka­ti öne çı­kar­mış ve bu sis­tem ob­jek­tif bil­gi­nin ön plan­da ol­du­ğu tek­nik sı­nıf­lar­da da­ha ko­lay uy­gu­lan­mış­tı. Ni­te­kim II­I. Se­lim Ni­zam-ı Ce­did or­du­sun­da da bu sis­te­mi uy­gu­la­ma­ya koy­muş­tu. Bu bağ­lam­da ya­ban­cı uz­man­la­rın ro­lü bü­yük ol­mak­la bir­lik­te, bu uz­man­lar ara­sın­da­ki çe­kiş­me­le­rin olum­suz et­ki­le­ri ve dev­let­leş­ti­ri­len Ba­tı­lı­laş­ma söy­le­mi­ne kar­şın âyan­la­rın da tıp­kı mer­kez gi­bi ya­ban­cı uz­man is­tih­dam et­tik­le­ri unu­tul­ma­ma­lı­dır.
Mo­dern or­du ya­pı­sın­da as­ker­li­ğin us­ta-çı­rak iliş­ki­si ile öğ­re­ni­len bir mes­lek ol­mak­tan çı­kıp sü­rek­li ta­lim ve tak­tik pro­va­la­rı ile pe­da­go­jik bir eği­ti­me dö­nüş­tü­ğü­nü vur­gu­la­yan Ye­şil, ken­di­le­ri­ni da­ha yü­ce bir amaç uğ­ru­na fe­da et­me­ye ha­zır ita­at­kâr ne­fer­ler ye­tiş­tir­me pro­je­sin­de, İs­lâm’ın ide­al bir in­dok­tri­ni­zas­yon ara­cı ola­rak kul­la­nıl­dı­ğı­nı ifa­de et­ti. Ba­tı­da or­du­lar fi­liz­len­me­ye baş­la­yan mil­li ce­ma­at­le­re da­ya­lı va­tan­daş or­du­la­ra dö­nü­şür­ken, Os­man­lı’da or­du da­ha çok ki­ta­bî İs­lâm vur­gu­lu, Ha­li­fe­ye itaa­ti ta­lep eden bir bi­lin­ce da­ya­lıy­dı.
Ni­zam-ı Ce­did’in na­sıl bir mer­ke­zi­leş­me­yi he­def­le­di­ği Ye­şil’in üze­rin­de dur­du­ğu bir baş­ka ko­nu­dur. Bu­na gö­re, ye­ni ha­zi­ne­ye bağ­la­nan ka­za­lar doğ­ru­dan Ni­zam-ı Ce­did­çi mü­te­sel­lim­ler eliy­le ida­re edi­li­yor, böy­le­ce ida­rî ve ik­ti­sa­dî mer­ke­zi­leş­me he­def­le­ni­yor­du. Fa­kat bu du­rum nü­fuz ala­nı­nı ge­niş­let­mek is­te­yen ye­ni dü­zen­ci­ler­le di­ğer âyan­la­rın ça­tış­ma­sı­na ne­den ol­mak­tay­dı. Bu nok­ta­da, Te­pe­de­len­li ve Paz­van­toğ­lu gi­bi bü­yük âyan­la­rın eko­no­mi po­li­ti­ka­la­rı­nın, mer­ke­zin po­li­ti­ka­sın­dan da­ha Av­ru­paî ol­du­ğu Ye­şil’in bir baş­ka sap­ta­ma­sı­dır; zi­ra mer­kez re­form­la­rın fi­nans­ma­nı için ye­ni pa­ra kay­nak­la­rı ya­ra­tır­ken, İs­lâ­mî po­pü­lizm­le süs­le­nen ba­ğış kam­pan­ya­la­rı, mü­sa­de­re, do­lay­lı ver­gi­len­dir­me, va­kıf mülk­le­ri­nin ki­ra­sı­nı ar­tır­mak gi­bi yön­tem­le­re baş­vu­ru­yor; bu ise mer­kez­de ha­yat pa­ha­lı­lı­ğın­dan ya­kı­nan es­naf Ye­ni­çe­ri­le­rin mem­nu­ni­yet­siz­li­ği­ni art­tı­rı­yor­du.
So­nuç­ta, Ka­bak­çı İs­ya­nı’nı ön­ce­lik­le bu mu­ha­lif­ler des­tek­le­miş ve Ye­ni­çe­ri­li­ğin İl­ga­sı­na ka­dar ge­çen sü­re zar­fın­da bir ih­ti­lal ha­va­sı oluş­muş­tu; öy­le ki, ar­tık Sa­ray’la an­laş­ma­lar bi­le im­za­la­ya­bi­li­yor­lar­dı. II­I. Se­lim za­ma­nın­da bi­le, Ana­do­lu’da­ki kış­la­lar sa­de­ce as­ke­rî eği­tim mer­ke­zi de­ğil; âyan-halk da­ya­nış­ma­sı­nı kı­ra­bi­le­cek po­tan­si­yel bir güç idi­ler ve bu yüz­den ye­ni or­du­nun Ru­me­li’de te­si­si âyan­lar­ca en­gel­len­miş­ti. Ye­ni­çe­ri­ler ise bil­has­sa İs­tan­bul’un mülk­süz­le­ri ve ule­ma ile or­tak ha­re­ket et­mek­tey­di­ler. Fa­kat 1820’ler­le bir­lik­te Sa­ray ki­ta­bî İs­lâm vur­gu­lu si­ya­se­tiy­le ule­ma­yı ken­di ya­nı­na çe­ker­ken, mülk­süz­le­ri or­du­da is­tih­dam ede­rek Ye­ni­çe­ri­le­ri yal­nız­laş­tır­ma­ya ça­lış­tı. İs­tan­bul’da gü­ven­li­ğin teh­li­ke­ye gir­me­siy­le de halk Sa­ray’a mey­let­ti ve Ye­ni­çe­ri­lik kal­dı­rı­la­bil­di. Di­ğer yan­dan, Sa­ray, bu du­ru­mu ken­di­si­ne yö­ne­lik her tür­lü mu­ha­le­fe­ti bas­tır­ma ara­cı ola­rak gör­dü ve uzun so­luk­lu as­ke­rî re­form­lar baş­ta da be­lir­til­di­ği gi­bi si­ya­sî ak­tör­le­ri tas­fi­ye ede­rek ger­çek ama­cı­na ulaş­mış ol­du.
 

EDİTÖRDEN

SEMİNERLER

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.