"İslam Felsefesi Konuşmaları" serisinin dokuzuncu oturumunda Yusuf Arıkaner ile "Erken Dönem Eş‘arîlik’te Kelâm-Mantık İlişkisi" başlıklı doktora tezini konuşacağız.

Kelâm tarihi, genel olarak mütekaddimûn ve müteahhirûn şeklinde iki ana döneme ayrılarak incelenmektedir. Bu dönemlendirme, genel olarak Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) mantık ilmini kelâmın yöntemsel bir aracı haline getirmesi esasına dayanmaktadır. Gazzâlî’nin bu katkısı, kelâm ilminin felsefî bir karakter kazanmasına zemin hazırlamış ve geleneksel istidlal yöntemlerinin bir kısmının terk edilmesine yol açmıştır.

İbn Haldûn (ö. 808/1406), mütekaddimûn dönemi kelâmcılarının kullandıkları delillerin formlarının bazen formel mantık kurallarına uygun olmadığını belirtir ve bu durumu, kelâmcıların yönteminin sadeliği ile mantık ilminin İslâm medeniyeti içinde henüz yaygınlık kazanmamış olmasına bağlar. Bununla birlikte mütekaddimûn döneminde mantık ilminin, bazı açılardan gelişim gösterdiğini kabul eder. Ancak mantık ilminin, dini inançlara zıt olan felsefî ilimlerle iç içe (mülâbese) olmasından dolayı kelâmcılar tarafından yöntem olarak benimsenmediğini ifade etmektedir.

İbn Haldûn’un değerlendirmelerine dayanarak, mütekaddimûn dönemi kelâmcılarının mantık ilmine dini saiklerle karşı çıktıkları ve buna alternatif olarak kendilerine özgü bir yöntemi benimsedikleri sonucuna ulaşmak mümkündür. Bu bağlamda, mütekaddimûn kelâmcılarının mantığa yönelik eleştirilerinin arka planını tespit etmek, benimsedikleri yöntemin mahiyetini incelemek ve bu yöntemi mantık ilmiyle karşılaştırmalı olarak değerlendirmek önemli bir araştırma alanı teşkil etmektedir. Bu tür bir inceleme, hem kelâm ilminin metodolojik gelişimini anlamaya hem de İslam düşüncesi içindeki mantık-kelâm ilişkisini daha geniş bir çerçevede kavramaya katkı sağlayacaktır.

Bu çalışmada, kelâm tarihi yazımının merkezinde yer alan Eş‘arî kelamcılarının bakış açısından ilgili sorunlar ele alınacaktır. İlk bölümde, mütekaddimûn dönemi Eş‘arî kelamcılarının mantık ilmine yönelik olumsuz tutumlarının sebepleri, Mu‘tezilî kökenlerle olan ilişkileri bağlamında analiz edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca bu sebeplerin, zamanla mantık ilminin meşrulaştırılmasına yönelik çabalarla nasıl bir bağlantı içerisinde olduğu tartışılacaktır.

İkinci bölümde, mantık ilminin temel iki konusundan biri olan tanım teorisi, kelamcıların ve mantıkçı filozofların yaklaşımları doğrultusunda karşılaştırmalı bir perspektifle ele alınacaktır. Bu bağlamda, her iki tanım teorisinin ontolojik temelleri açıklanacak ve Eş‘arî kelamcılarının mantıkî tanım anlayışına yönelik eleştirilerine yer verilecektir.

Üçüncü bölümde ise, mantık ilminin diğer temel konusu olan kıyas teorisi, kelâm ve mantık ilmi açısından incelenecektir. Mütekaddimûn dönemi Eş‘arî kelamcılarının eserlerinde, mantıkî kıyas teorisine benzer sistematik bir yöntemin izleri araştırılacak ve bu bağlamda Eş‘arî kelamcılarının var olan mantıkî kıyas eleştirileri değerlendirilecektir.