İslâmî İlimler 6 / Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı

Soner Duman

20 Ekim 2009
De­ğer­len­dir­me: Mustafa Demiray
 
Dok­to­ra ça­lış­ma­sı­nı ve bu ça­lış­ma­nın kis­ve-i tab‘a bü­rün­müş hâ­li­ni (Şâ­fi­î’nin Kı­yas An­la­yı­şı, İSAM, İs­tan­bul 2009) il­gi­si yük­sek bir din­le­yi­ci top­lu­lu­ğu önün­de sun­mak­tan duy­du­ğu mem­nu­ni­ye­ti ifa­de ede­rek ko­nuş­ma­sı­na baş­la­yan So­ner Du­man, fı­kıh usû­lü­ne da­ir gü­nü­mü­ze ka­dar ula­şan ilk eser er-Ri­sâ­le’nin ya­nı­sı­ra ge­niş ha­cim­li bir fü­rû-ı fı­kıh ese­ri el-Ümm’ün de sa­hi­bi olan Şâ­fi­î’nin, ba­ğım­sız bir fı­kıh eko­lü­nün te­mel­le­ri­ni at­ma­nın öte­sin­de İs­lâm hu­kuk me­to­do­lo­ji­si üze­rin­de de de­rin et­ki­ler bı­ra­kan bir âlim ol­du­ğu­nu, ken­di­sin­den son­ra çe­şit­li ekol­le­re men­sup usûl­cü­le­rin şu ve­ya bu şe­kil­de Şâ­fi­î’nin gö­rüş­le­rin­den et­ki­len­dik­le­ri­ni ifa­de et­ti.
İs­lâm hu­kuk me­to­do­lo­ji­si­nin olu­şu­mun­da ve şe­kil­len­me­sin­de önem­li bir ro­le sa­hip olan Şâ­fi­î’nin ic­ti­had ve kı­yas kav­ram­la­rı­nı eş an­lam­lı ola­rak kul­lan­mış ol­ma­sı, fark­lı yo­rum­la­ra se­bep ol­muş­tur. Ki­mi İs­lâm hu­kuk­çu­la­rı ve araş­tır­ma­cı­lar Şâ­fi­î’nin rey ic­ti­ha­dı­nı kı­ya­sa in­dir­ge­ye­rek din­de in­san ak­lı­na ve­ri­len öne­mi sı­nır­lan­dır­dı­ğı­nı, kı­yas dı­şın­da rey ic­ti­ha­dı­nın kap­sa­mın­da bu­lu­nan is­tih­san, ıs­tıs­lah gi­bi pren­sip­le­ri dev­re dı­şı bı­rak­tı­ğı­nı söy­le­miş­ler­dir. Bu gö­rüş­te olan­la­ra gö­re Şâ­fiî kı­yas kav­ra­mı­nı, fı­kıh usû­lün­de bi­li­nen an­la­mıy­la kul­lan­mak­ta­dır. Bu­na kar­şı­lık ilk dö­nem­ler­den bu ya­na Şâ­fi­î’nin kı­yas kav­ra­mı­nı ıs­tıs­lah, is­tih­san gi­bi pren­sip­le­ri de kap­sa­ya­cak şe­kil­de kul­lan­dı­ğı­na da­ir ifa­de­le­re rast­la­mak müm­kün­dür. Za­ma­nı­mız­da İs­lâm hu­ku­ku üze­ri­ne ça­lış­ma ya­pan bir­çok araş­tır­ma­cı da Şâ­fi­î’nin kı­yas de­li­li­ni yal­nız­ca fı­kıh usû­lün­de­ki te­rim an­la­mıy­la kul­lan­ma­dı­ğı­nı, ki­mi za­man yo­rum fa­ali­ye­ti­ni de için­de ba­rın­dı­ra­cak bir bi­çim­de ıs­tıs­lah, hat­ta is­tih­san pren­si­bi­ne de yer ver­di­ği­ni be­lirt­mek­te­dir.
Du­man, Şâ­fi­î’nin kı­yas (ve ic­ti­had) kav­ra­mı ile ne­yi kas­tet­ti­ği­ni ve kı­yas de­li­li­ni na­sıl kul­lan­dı­ğı­nı yal­nız­ca er-Ri­sâ­le’de di­le ge­tir­di­ği ifa­de­ler­le açık­la­ma­nın sağ­lık­lı so­nuç­lar ver­me­ye­ce­ği­ni vur­gu­la­dı.
Şâ­fiî son­ra­sın­da olu­şan fı­kıh usû­lü li­te­ra­tü­rün­de kar­şı­la­şı­lan bir­çok me­to­do­lo­jik tar­tış­ma­nın, dok­trin sa­hip­le­ri­nin bel­li kav­ram­la­rı han­gi içe­rik­te kul­lan­dık­la­rı­nın tam ola­rak bi­li­ne­me­me­sin­den kay­nak­lan­dı­ğı­na işa­ret eden Du­man, hem Şâ­fi­î’nin usûl il­mi­nin olu­şu­mun­da­ki ba­şat ro­lü­nün hem de Şâ­fi­î’de ic­ti­had-kı­yas iliş­ki­si­nin al­tı­nı çiz­di.
Du­man, te­zin­de, kı­ya­sın yal­nız­ca teo­rik bo­yu­tu de­ğil; ay­nı za­man­da ör­nek­ler ba­zın­da uy­gu­la­ma­sı üze­rin­de de du­ra­rak, usûl ki­tap­la­rın­da kı­yas ko­nu­su­nun sa­yı­lı bir­kaç ör­ne­ğe has­re­dil­me­si­nin kı­ya­sın ve­rim­li­li­ği ko­nu­sun­da or­ta­ya çı­kar­dı­ğı te­red­düt ve tar­tış­ma­la­ra ışık tut­ma­ya ça­lış­tı­ğın ifa­de et­ti.
Eser­de ay­rı­ca usû­lün anah­tar kav­ram­la­rın­dan kı­ya­sın usû­le da­ir ilk eser­de ve ilk dö­nem uy­gu­la­ma­sın­da na­sıl an­la­şı­lıp al­gı­lan­dı­ğı or­ta­ya kon­ma­ya ça­lı­şıl­mış. Usûl il­mi­ne da­ir baş­ka kav­ram­lar hak­kın­da ya­pı­la­cak ben­zer ça­lış­ma­lar­la usûl­de yer alan anah­tar kav­ram­la­rın ta­rih­sel sü­reç içe­ri­sin­de ne gi­bi de­ği­şim­ler ge­çir­di­ği­ni or­ta­ya ko­na­bi­lir, ki bu ça­lış­ma­lar fı­kıh ve usûl mi­ra­sı­nın da­ha sağ­lık­lı an­la­şıl­ma­sı­na, kav­ram­la­rın ta­rih­sel sü­reç içe­ri­sin­de ken­di için­de ve baş­ka kav­ram­lar­la ben­zer­lik ve fark­lı­lık­la­rı­nın tes­pi­ti­ne yar­dım­cı ola­cak­tır.
Du­man’ın ça­lış­ma­sı­nın fark­lı şa­hıs ve ekol­le­rin kı­yas ko­nu­sun­da­ki yak­la­şım­la­rı ara­sın­da mu­ka­ye­se­ler yap­ma im­kâ­nı için bir ze­min teş­kil et­ti­ği de söy­le­ne­bi­lir.
Şâ­fi­î’den ön­ce­ki dö­nem­de baş­la­yan ve pek çok müc­te­hi­din sa­mi­mi gay­ret­le­ri ile bü­yük bir iv­me ka­za­nan usûl il­mi­nin, onun ba­şa­rı­lı ça­lış­ma­la­rı so­nu­cun­da ne­ti­ce ver­di­ği­ni, baş­ta er-Ri­sâ­le ol­mak üze­re eser­le­ri­nin fı­kıh öğ­ren­me­ye ve bu yol­da iler­le­me­ye ta­lip olan­lar için vaz­ge­çil­mez bir kay­nak teş­kil et­ti­ği­ni söy­le­yen Du­man, Şâ­fi­î’nin kı­yas­la il­gi­li açık­la­ma ve uy­gu­la­ma­la­rı­nın, di­nin de­ğer­le­ri­ni özüm­se­miş bir ak­lın va­hiy­le iliş­ki­si­ni or­ta­ya koy­ma­sı ve din­de akıl-na­kil, rey-ri­va­yet den­ge­si­nin na­sıl sağ­la­na­ca­ğı­na da­ir can­lı bir ör­nek teş­kil et­me­si açı­sın­dan son de­re­ce önem­li ol­du­ğu­na vur­gu yap­tı. Du­man, ça­lış­ma­la­rı so­nu­cun­da Şâ­fi­î’nin bu den­ge­yi ba­şa­rı­lı bir şe­kil­de kur­du­ğu ne­ti­ce­si­ne ulaş­tı­ğı­nı ifa­de ede­rek su­nu­mu­nu bi­tir­di.

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).