Osmanlı Tezyinatı Klasik Devir İstanbul Hanedan Türbeleri (1522-1604)

Aziz Doğanay

6 Ocak 2010
De­ğer­len­dir­me: Zeynep Gökgöz
 
Mi­ma­rî eser­le­rin tez­yî­nâ­tı­na da­ir ya­zıl­mış ki­tap­lar in­sa­na yep­ye­ni bir pers­pek­tif ve­rir. Çün­kü ye­rin­de yap­tı­ğı­nız in­ce­le­me­ler­de at­la­ya­ca­ğı­nız pek çok ay­rın­tı­yı ve es­pri­yi, ya­kın plan çe­kim­le­rin sağ­la­dı­ğı ko­lay­lık­la göz­le­ri­ni­zin önü­ne se­rer ve si­zi tez­yî­nâ­tın o renk­li dün­ya­sı­na çar­ça­buk dâ­hil eder­.
Aziz Do­ğa­nay’ın ki­ta­bı da bu an­lam­da ga­yet ti­tiz ve te­miz ça­lı­şıl­mış bir eser. Öze­lik­le bil­gi­sa­yar tek­no­lo­ji­sin­den de ya­rar­la­nı­la­rak oluş­tu­ru­lan kom­po­zis­yon çö­züm­le­me­le­ri ile mo­tif­le­rin ken­di bağ­la­mın­dan ko­par­tı­la­rak tek tek ele alın­dı­ğı re­sim­ler ala­na dâ­hil bi­ri ol­ma­sa­nız da dik­ka­ti­ni­zi çe­ki­yor.
2001-2002 yıl­la­rın­da ta­mam­la­dı­ğı iki dok­to­ra te­zin­den bi­rin­de fe­tih­ten Ya­vuz Se­lim’e ka­dar olan dö­ne­mi, ikin­ci­sin­de de Ya­vuz Se­lim’den Kla­sik Dö­nem so­nu­na ka­dar olan sü­re­de­ki mi­ma­rî plas­tik ve tez­yî­nâ­tı ele alan Aziz Do­ğa­nay, su­nu­mu­nu yap­tı­ğı ki­ta­bın­da, Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Ens­ti­tü­sü’nde İs­lam Ta­ri­hi ve Sa­nat­la­rı Ana­bi­lim Da­lın­da ha­zır­la­dı­ğı ikin­ci te­zi­ni ko­nu edin­miş.
Tez ko­nu­su­nu ha­ne­dan tür­be­le­ri ile da­ralt­ma­sı­nın se­be­bi­ni kla­sik dö­nem eser­le­ri­nin faz­la olu­şu­na ve ha­ne­dan ya­pı­la­rı­nın za­ten en yet­kin süs­le­me ör­nek­le­ri­ni ta­şı­ma­sı­na bağ­la­yan Do­ğa­nay’ın ki­ta­bı dört bö­lüm­den olu­şu­yor:
1. Ça­lış­ma­nın çer­çe­ve­si­nin çi­zil­di­ği ve Türk­ler­de tür­be mi­ma­ri­si ve tez­yî­nâ­tı­nın te­kâ­mü­lü­nün ele alın­dı­ğı Gi­riş bö­lü­mü.
2. Mi­ma­rî Ku­ru­luş özel­lik­le­ri­nin an­la­tıl­dı­ğı ikin­ci bö­lüm.
3. Mal­ze­me, tek­nik, tez­yî­nât, na­kış­lar ve ta­sa­rım esas­la­rı gi­bi alt baş­lık­lar­dan olu­şan Mi­ma­rî Tez­yî­nât bö­lü­mü.
4. De­ğer­len­dir­me ve So­nuç bö­lü­mü.
Ele alı­nan Ha­ne­dan Tür­be­le­ri ise şun­lar;
• Şeh­zâ­de­ler Tür­be­si (Ya­vuz Sul­tan Se­lim Ca­mii ha­zi­re­si, 1522-23?)
• Han­çer­li Fâ­tı­ma Sul­tan­Tür­be­si (Ey­yûb el-En­sâ­rî ha­zi­re­si, 1533)
• Şeh­zâ­de Meh­med Tür­be­si (Şeh­zâ­de Ca­mii ha­zi­re­si, 1543)
• Ha­se­ki Hür­rem Sul­tan Tür­be­si (Sü­ley­ma­ni­ye Ca­mii ha­zi­re­si, 1559)
• Ka­nu­nî Sul­tan Sü­ley­man Tür­be­si (Sü­ley­ma­ni­ye Ca­mii ha­zi­re­si, 1568)
• Sul­tan II. Se­lim Tür­be­si (Aya­sof­ya Ca­mii ha­zi­re­si, 1576-77)
• Şeh­zâ­de­gân Tür­be­si (Aya­sof­ya Ca­mii ha­zi­re­si,1580?)
• Şâh-ı Hû­bân Ka­dın Tür­be­si (Va­tan Cad­de­si ci­va­rı, 1575-80?)
• Fâ­tı­ma Ha­nım Sul­tan Tür­be­si (Şeh­zâ­de Ca­mii ha­zi­re­si,1589?)
• Sul­tan II­I. Mu­rad Tür­be­si (Aya­sof­ya Ca­mii ha­zi­re­si,1599-1600)
• Şeh­zâ­de Mah­mud Tür­be­si (Şeh­zâ­de Ca­mii ha­zi­re­si,1604)
Su­nu­mu­na tür­be mi­ma­ri­si­nin te­kâ­mü­lün­de göz­lem­le­nen de­ği­şim­ler­le baş­la­yan Do­ğa­nay, in­sa­nın bir an­lam­da dün­ya ha­ya­tın­dan âhi­ret ha­ya­tı­na açı­lan pen­ce­re­si hük­mün­de­ki bu me­zar ya­pı­la­rın­da, Bur­sa dev­rin­de gör­dü­ğü­müz me­zar oda­lı, kü­lah­lı, Sel­çuk­lu tar­zı ya­pı­lar­dan (kün­bed) vaz­ge­çil­di­ği­ne; me­zar oda­sız, çok­gen, kub­be­li ve her bi­ri ori­ji­nal plan­lı tür­be mo­de­li­ne ge­çiş ya­pıl­dı­ğı­na dik­kat çek­ti. Mal­ze­me ola­rak tuğ­la ye­ri­ne taş ter­cih edil­miş, bu da be­ra­be­rin­de sa­de­li­ği ge­tir­miş­tir. Ya­pı göv­de­si yük­sel­ti­lip, çift ci­dar­lı kub­be ge­le­ne­ği tek­rar kul­la­nıl­ma­ya baş­la­na­rak âbi­de­vî bir et­ki ya­ra­tıl­mak is­ten­miş, olu­şan ağır gö­rün­tü­yü kır­ma ama­cıy­la da sil­me­le­re, pen­ce­re dü­zen­le­me­le­ri­ne, renk­li taş uy­gu­la­ma­la­rı­na, yer yer de çi­ni kap­la­ma­la­ra yer ve­ril­miş, taç ka­pı­lar önem­sen­miş, özel­lik­le pro­fil­li sil­me­le­rin gö­rün­tü­ye ka­zan­dır­dı­ğı ha­re­ket­li­lik­ten ya­rar­la­nıl­mış­tır. Plas­tik ifa­de küt­le­nin ken­di bün­ye­sin­de aran­mış, sat­hî, sa­de ve ağır­baş­lı bir tez­yî­nât el­de edil­miş­tir. San­ki tez­yî­nât mi­ma­ri­ye giy­di­ril­miş bir el­bi­se gi­bi onu sa­de­ce ta­mam­la­yı­cı rol­de­dir, hiç baş­ro­le çık­maz, bu­na ni­yet de et­mez.
Kla­sik tez­yî­nâ­tı­mız­da ka­rak­te­ris­tik ola­rak can­lı fi­gür­le­re iti­bar edil­me­miş, hat öne çık­mış, rem­zî ifa­de­ler sık­ça kul­la­nıl­mış, hen­de­sî şe­kil­ler, ru­mî ve ha­ta­yî üs­lûb her za­man­ki ye­ri­ni ko­ru­muş, şü­kû­fe tar­zı kul­la­nıl­ma­ya baş­lan­mış­tır. Na­kış­la­rın uy­gu­lan­dık­la­rı alan­lar­da ne­fes ala­cak boş­luk­la­ra da ay­rı­ca ehem­mi­yet ve­ril­miş, mer­ke­zi ve son­suz­luk his­si ve­ren kom­po­zis­yon­lar yeğ­len­miş, san­ki di­ğer sa­nat dal­la­rın­da da hâ­kim olan var­lık­ta yok­luk, kes­ret­te vah­det dü­şün­ce­si, özün­de tev­hid inan­cı, tez­yî­nâ­tın da te­mel düs­tu­ru ol­muş­tur.
Ör­nek­le­ri­ni gör­dü­ğü­müz be­ze­me­ler­de mal­ze­me ve kul­la­nı­lan tek­nik ne olur­sa ol­sun or­tak mo­tif ve de­sen­ler kul­la­nıl­dı­ğı gö­rü­lür. Sağ­la­nan bu üs­lup bü­tün­lü­ğü Sa­ray Na­kış­hâ­ne­si sa­ye­sin­de­dir. Fe­tih­le bir­lik­te ku­ru­lan Sa­ray Na­kış­hâ­ne­si, Ana­do­lu ve Bal­kan men­şe­li nak­kaş­la­rın ça­lış­tı­ğı Bö­lük-i Rû­mi­yân ile İran men­şe­li nak­kaş­la­rın ça­lış­tı­ğı Bö­lük-i Ace­mân di­ye ad­lan­dı­rı­lan iki grup­tan olu­şur. İkin­ci gru­bun da­ğıl­ma­sıy­la bir­lik­te nak­kaş­lar ce­ma­ati­nin Ce­ma­at-i Nak­kâ­şân-i Hâs­sa is­mi­ni al­ma­sın­dan son­ra İs­tan­bul üs­lû­bu doğ­muş ve kla­sik tez­yî­nâ­tı­mı­zı zir­ve­ye bu üs­lûb ta­şı­mış­tır.
“Hiç İs­tan­bul üs­lû­bu di­ye bir üs­lûb duy­du­nuz mu?” di­ye so­ra­rak me­se­le­nin öne­mi­ne dik­kat­le­ri­mi­zi çe­ken Aziz Do­ğa­nay, ka­sıt­lı ola­rak bu ad­lan­dır­ma­dan ka­çı­nıl­dı­ğı­nı söy­le­ye­rek ge­nel ka­bul­le­re iti­bar ya da ken­di kav­ram­la­rı­mı­zı kul­lan­mak­ta ıs­rar nok­ta­sın­da ağır­lı­ğı­nı ikin­ci­den ya­na koy­du. Ken­di ke­li­me­le­ri­mi­zin ken­di fel­se­fe­mi­zi yan­sıt­tı­ğı­nı, bu­nun için “us­ta­sı o mo­ti­fe ne di­yor­sa, ben de onu de­me­li­yim” ku­ra­lıy­la ha­re­ket et­ti­ği­ni di­le ge­ti­ren ko­nu­ğu­mu­za gö­re bu yol­da gös­te­ri­len her bir ça­ba mut­la­ka ye­ri­ni bu­la­cak­tır, ye­ter ki bu ıs­rar sür­dü­rül­sün.

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).