Tarihi Coğrafya Açısından İstanbul’daki Gayrimüslimlerin Mekansal Dağılımı

Mehmet Kara

11 Ocak 2010
De­ğer­len­dir­me: C. Ersin Adıgüzel
 
Fa­tih Üni­ver­si­te­si’nde 2009’da ta­mam­la­dı­ğı ve İs­tan­bul’da­ki gay­ri­müs­lim nü­fu­sun da­ğı­lı­mı ile sos­yo-kül­tü­rel özel­lik­le­ri­ni in­ce­le­di­ği yük­sek li­sans te­zi­ni su­nan Meh­met Ka­ra, Ho­me­ros’un İs­tan­bul’un ku­ru­lu­şu­na da­ir ka­yıt­la­rı ile su­nu­mu­na baş­la­dı. İs­tan­bul’un ilk sa­kin­le­ri­nin bu­gün­kü Sa­ray­bur­nu ci­va­rı­na M.Ö. 600’ler­de yer­leş­tik­le­ri­ni ve şeh­rin ku­ru­cu­su­nun Bi­zan­ti­on; şeh­rin ilk sur­la­rı­nın da an­tik Bi­zan­ti­on sur­la­rı ola­rak bi­lin­di­ği­ni ifa­de et­ti. Ver­di­ği ta­ri­hî bil­gi­le­re gö­re, sur­lar, da­ha son­ra da İm­pa­ra­tor Kons­tan­tin ta­ra­fın­dan M.S. 330’lar­da ya­pıl­mış­tır. Ar­dın­dan İm­pa­ra­tor The­odo­si­us ta­ra­fın­dan şe­hir sur­la­rı ku­ze­ye doğ­ru ge­niş­le­ti­le­rek gü­nü­müz­de­ki hâ­li­ni al­mış­tır. İs­tan­bul’da­ki ilk yer­le­şim­ler de Sa­ray­bur­nu çev­re­sin­de yo­ğun­laş­mış­tır.
Fe­tih ön­ce­sin­de İs­tan­bul’da Ya­hu­di­le­rin Sir­ke­ci ve çev­re­sin­de ya­şa­dık­la­rı bi­lin­mek­te­dir. Da­ha son­ra Ya­hu­di­ler bu­ra­dan sü­rü­le­rek Ga­la­ta’ya yer­leş­ti­ril­miş­tir. XI­I. yüz­yıl­da bu­ra­ya ge­len bir sey­yah, Ga­la­ta’da 2.000 ka­dar Ro­ma­lı Ya­hu­di’nin ve 500 ka­dar Ka­ra­im Ya­hu­di­si’nin ya­şa­dı­ğı­nı nak­let­mek­te­dir. Ya­hu­di­ler, ay­rı­ca, Ba­lat, Has­köy, Or­ta­köy, Ar­na­vut­köy ve Kuz­gun­cuk’ta ya­şa­mıştır. Er­me­ni ce­maa­ti ise Bi­zans’ta VI. yüz­yıl­dan iti­ba­ren var­lı­ğı­nı sür­dür­mek­te­dir. XIV. yüz­yı­la ait Ga­la­ta’da­ki ki­li­se, bu­ra­daki Er­me­ni ce­ma­ati­nin var­lı­ğı­na bir işa­rettir.
Ka­ra, Os­man­lı dö­ne­min­de İs­tan­bul’da şeh­rin is­kâ­nın­da mey­da­na ge­len önem­li de­ği­şik­lik­le­re de de­ği­ni­yor. Bu bağ­lam­da, Fa­tih’in ilk ola­rak su­ri­çin­de ya­şa­yan Rum ce­ma­ati­ni bu­ra­dan çı­ka­ra­rak Müs­lü­man hal­kı yer­leş­tir­di­ği bi­lin­mek­te­dir. Fa­tih is­kân si­ya­se­ti doğ­rul­tu­sun­da Ana­do­lu ve Bal­kan­lar’dan ge­ti­ri­len 100.000 ka­dar Müs­lü­man ve gay­ri­müs­lim nü­fu­su İs­tan­bul’a yer­leş­tir­miş­tir. Ay­rı­ca Trab­zon Rum İm­pa­ra­tor­lu­ğu’nun Os­man­lı hâ­ki­mi­ye­ti al­tı­na alın­ma­sıy­la, Trab­zon’da­ki Rum asil­le­ri Fe­ner sem­ti­ne; Er­me­ni ce­maa­ti ise Ye­ni­ka­pı, Sa­mat­ya ve Can­kur­ta­ran böl­ge­si­ne; Rum nü­fus -Eyüp ha­riç Ha­liç’in iki kıs­mın­da bu­lu­nan- Fe­ner-Ba­lat ile Ga­la­ta-Has­köy ci­va­rı­na yer­leş­ti­ril­miş­tir. Ay­rı­ca Edir­ne­ka­pı, Sa­mat­ya ve Ye­ni­ka­pı-Kum­ka­pı ci­va­rı­na yer­leş­ti­ri­len Rum nü­fus da var­dır. Ya­hu­di­le­rin, fe­tih sı­ra­sın­da Fa­tih’e bağ­lı­lık­la­rı­nı bil­dir­dik­le­ri­ni ve hat­ta stra­te­jik ba­zı bil­gi­ler ver­dik­le­ri­ni ile­ri sü­ren Ka­ra, 1492’de Kas­til­ya Kral­lı­ğı ta­ra­fın­dan İs­pan­ya top­rak­la­rın­dan sü­rü­len Se­fa­rad Ya­hu­di­le­ri­nin de İs­tan­bul’da Has­köy, Ka­ra­köy ve Ga­la­ta ci­va­rı­na yer­leş­ti­ril­dik­le­ri­ni be­lirt­ti. Av­ram Ga­lan­ti XVI. yüz­yıl­da İs­tan­bul’da otuz al­tı bin Ya­hu­di’nin ya­şa­dı­ğı­nı ve bu ce­maa­tin 44 si­na­go­ga sa­hip ol­du­ğu­nu kay­det­miş­tir.
XIX. yüz­yıl­da yak­la­şık 900 bi­ne ula­şan İs­tan­bul nü­fu­su­nun 630 bi­ni Müs­lü­man, 50 bi­ni Ya­hu­di, 120 bi­ni Rum ve 100 bi­ne ya­kı­nı ise Er­me­ni halk­tan oluş­mak­ta­dır. Yi­ne XIX. yüz­yıl­dan iti­ba­ren bo­ğaz ke­si­min­de yer­le­şi­min art­ma­ya baş­la­dı­ğı gö­rül­mek­te­dir. Şeh­rin ku­zey ke­si­mi­ne doğ­ru Be­şik­taş, Be­bek, Ar­na­vut­köy, Sa­rı­yer ve İs­tin­ye ta­raf­la­rın­da; Ana­do­lu ya­ka­sın­da ise Kuz­gun­cuk ile Ka­dı­köy, Mo­da ve Ka­la­mış ci­va­rın­da -öte­den be­ri va­ro­lan- gay­ri­müs­lim nü­fus­ta ar­tış gö­rül­me­ye baş­lan­mış­tır.
Gay­ri­müs­lim nü­fu­sun bu­gün­kü du­ru­mu­na da de­ği­nen Ka­ra, Cum­hu­ri­yet dö­ne­min­de Rum nü­fus­ta ba­riz bir azal­ma gö­rül­dü­ğü­ne işa­ret edi­yor. Gü­nü­müz­de İs­tan­bul’da 2.500 ka­dar Rum nü­fu­sun ya­şa­dı­ğı tah­min edil­mek­te­dir. Bun­lar, bil­has­sa, Şiş­li, Fe­ri­köy, Ba­kır­köy, Be­yoğ­lu, Ci­han­gir, Ka­dı­köy, Mo­da, Kuz­gun­cuk ve Ada­lar ci­va­rın­da ika­met et­mek­te­dir. Er­me­ni nü­fus ise yak­la­şık 47.000 ki­şi­lik bir ce­ma­at ola­rak ha­yat­la­rı­nı sür­dür­mek­te­dir. İs­tan­bul’da­ki da­ğı­lı­mı Şiş­li, Sa­mat­ya, Kum­ka­pı, Ba­kır­köy, Ye­şil­köy, Ka­dı­köy, Mo­da ve Ada­lar’dır. 22.000 ki­şi­den mü­te­şek­kil Ya­hu­di nü­fu­sun 20.000 ka­da­rı da Şiş­li, Ni­şan­ta­şı, Mo­da, Eti­ler, Teş­vi­ki­ye ve Ta­rab­ya’da mes­kûn­dur.
Yu­na­nis­tan ve İs­ra­il’in ba­ğım­sız bi­rer dev­let ola­rak ku­ru­luş­la­rın­dan son­ra Rum ce­maa­tin bü­yük bir kıs­mı­nın Yu­na­nis­tan’a, Ya­hu­di ce­maa­tin bü­yük bir kıs­mı­nın ise İs­ra­il’e göç et­ti­ği­ni be­lir­ten Ka­ra, Er­me­nis­tan’ın ba­ğım­sız­lı­ğı­nın ar­dın­dan İs­tan­bul’da­ki Er­me­ni­le­rin Er­me­nis­tan’a de­ğil, ço­ğun­luk­la ABD ve Fran­sa’ya göç et­tik­le­ri­ne dik­kat çe­ki­yor.
Gay­ri­müs­lim nü­fu­sun gü­nü­müz­de­ki du­ru­mu­nu tes­pit et­me ga­ye­siy­le, her üç ce­maa­tin men­sup­la­rıy­la ya­pı­lan an­ket­te, gay­ri­müs­lim hal­kın ken­di­le­ri­ni na­sıl ta­nım­la­dık­la­rın­dan ay­lık ge­lir mik­tar­la­rı­na; eği­tim du­rum­la­rın­dan bil­dik­le­ri ya­ban­cı dil­le­re; zor za­man­la­rın­da ken­di­le­ri­ne yar­dım ede­cek Müs­lü­man dost­la­rı olup ol­ma­dı­ğın­dan yurt dı­şın­da ak­ra­ba­la­rı olup ol­ma­dı­ğı­na va­rın­ca­ya ka­dar ha­yat­la­rı­nın çe­şit­li yön­le­ri­ne ışık tu­ta­cak so­ru­lar so­rul­muş. Ka­ra, bu an­ket so­nuç­la­rı­na gö­re, Er­me­ni ce­ma­ati­nin Türk top­lu­mu­na ve kül­tü­rü­ne en ya­kın ve aşi­na ce­ma­at ola­rak te­mâ­yüz et­ti­ği­ni ile­ri sür­mek­te­dir.

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).