English GİRİŞ YAP

XVIII. Yüzyıl Osmanlısı’nda Kredi İlişkilerinin Hukukî ve İktisadî Boyutu

Süleyman Kaya

14 Nisan 2007                
De­ğer­len­dir­me: C. Ersin Adıgüzel
 
Tür­ki­ye Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi ta­ra­fın­dan dü­zen­le­nen Tez/Ma­ka­le su­num­la­rı­nın Ni­san ayı ko­nu­ğu, XVII­I. yüz­yıl­da Os­man­lı’da alış­ve­riş ve borç iş­lem­le­ri­ni ko­nu edi­nen, dok­to­ra­sı­nı Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Ens­ti­tü­sü’nde 2007 yı­lın­da ta­mam­la­yan Sü­ley­man Ka­ya idi.
Te­zi­nin içe­ri­ği­ne geç­me­den ön­ce Ka­ya, XVII­I. yüz­yı­lı ka­dim ge­le­ne­ğe bağ­lı son yüz­yıl ola­rak gör­dü­ğü­nü, dö­ne­min ön­ce­si­ni ve son­ra­sı­nı an­la­mak için bu yüz­yı­lı çok önem­li bul­du­ğu­nu ifa­de ede­rek ça­lış­ma­sı­nı sı­nır­lan­dır­dı­ğı yüz­yıl hak­kın­da ba­zı bil­gi­ler ver­di.
XVII­I. yüz­yıl­da or­ta­ya ko­nan hu­kuk me­tin­le­rin­de mez­hep ta­as­su­bu­nun ol­du­ğu ve da­ha ön­ce­ki yüz­yıl­lar­da or­ta­ya ko­nan gö­rüş­le­rin tek­rar edi­lip, İs­lâm hu­kuk li­te­ra­tü­rü­ne her­han­gi bir kat­kı­da bu­lu­nul­ma­dı­ğı şek­lin­de­ki yak­la­şım­la­rı be­nim­se­me­yen Ka­ya, ko­nuy­la il­gi­li ka­na­at­le­ri­ni, ça­lış­ma­sın­da kay­nak ola­rak kul­lan­dı­ğı XVII­I. yüz­yı­la ait fet­va mec­mu­ala­rı, sakk mec­mu­ala­rı, fı­kıh ki­tap­la­rı ve ri­sa­le­le­rin ya­nı sı­ra şer’iy­ye si­cil­le­ri ve Os­man­lı ar­şiv bel­ge­le­riy­le or­ta­ya koy­mak­ta­dır. İl­gi­li kay­nak­la­rın kar­şı­laş­tır­ma­lı bir şe­kil­de kul­la­nıl­ma­sı ge­rek­ti­ği­nin öne­mi­ne de işa­ret eden Ka­ya, şer’iy­ye si­cil­le­rin­de­ki ifa­de­le­rin fı­kıh mec­mu­ala­rı ile des­tek­len­me­me­si ve­ya tam ter­si ha­lin­de or­ta­ya çık­ma­sı muh­te­mel ek­sik ya da yan­lış an­la­şıl­ma­la­ra ör­nek­ler ver­di.
Ça­lış­ma­sın­da, mo­dern ik­ti­sa­dın te­rim­le­rin­den bi­ri olan kre­di ye­ri­ne XVII­I. yüz­yıl­da kul­la­nıl­dı­ğı şek­li ile karz iş­lem­le­ri ifa­de­si­ni kul­la­nan, borç alı­nıp ve­ri­lir­ken or­ta­ya çı­kan faz­la­lı­ğın, söz ko­nu­su dö­nem­de ka­le­me alı­nan eser­ler­de ne şe­kil­de an­la­şıl­dı­ğı­nı ve bu iş­lem­ler­de­ki kul­la­nım­la­rı­nı ele alan Ka­ya, Os­man­lı’da ri­bâ ile fa­iz ay­rı­mı bu­lun­du­ğu, ri­bâ­nın ha­ram, fai­zin ise he­lal ol­du­ğu şek­lin­de­ki açık­la­ma­la­rı da eleş­tir­mek­te­dir. Ka­ya’ya gö­re, in­ce­le­nen dö­nem­de gü­nü­müz­de­ki an­la­mıy­la fa­iz bü­tün fı­kıh âlim­le­ri ta­ra­fın­dan ha­ram ka­bul edil­mek­te ve hi­le-i şer’iy­ye kul­la­nı­la­rak ba­zı prob­lem­ler aşıl­ma­ya ça­lı­şıl­mak­ta­dır.
Bu me­yan­da, XVII­I. yüz­yıl âlim­le­ri­nin ken­di­le­rin­den ön­ce­ki âlim­ler gi­bi, her­han­gi bir hak­sız­lı­ğa yol aç­ma­ma­sı ve uy­gu­la­ma­nın sö­mü­rül­me­me­si şar­tıy­la hi­le-i şer’iy­ye­nin ca­iz gö­rü­şün­de ol­duk­la­rı­na de­ğin­dik­ten son­ra mu­ra­ba­ha ile gü­nü­müz­de­ki fa­iz­li iş­lem­le­rin fark­lı­lı­ğı­nı vur­gu­la­yan Ka­ya, mu­ra­ba­ha uy­gu­la­ma­sı­nın ne gi­bi ko­lay­lık­lar sağ­la­dı­ğı­nı ör­nek­ler­le de açık­la­dı. Ay­rı­ca, bu­gü­nün şart­la­rı­nı esas ka­bul edi­lip, o dö­nem­de­ki uy­gu­la­ma­nın yan­lış ol­du­ğu­nun söy­le­ne­me­ye­ce­ği­ni be­lirt­ti.
Ko­nuş­ma­sın­da mu­ame­le-i şer’iy­ye­nin Os­man­lı dö­ne­min­de yay­gın iki fark­lı kul­la­nım­la­rı olan bey‘ bi’l-ve­fâ (ge­ri al­ma şar­tıy­la sa­tım) ile bey‘ bi’l-is­tiğ­lâl (ki­ra­la­ma şar­tıy­la sa­tım) ko­nu­su üze­rin­de de du­ran Ka­ya, mu­âme­le-i şer’iy­ye­de te­mel ola­rak, bir pa­ra kar­şı­lı­ğın­da el­de edi­len faz­la­lı­ğın, ve­ri­len borç­tan do­la­yı de­ğil de, bir alış­ve­riş kar­şı­lı­ğın­da ka­za­nıl­dı­ğı dü­şün­ce­si­nin yer al­dı­ğı­nı ifa­de et­ti.
Mu­ra­ba­ha­da dev­let ta­ra­fın­dan ge­ti­ri­len üst sı­nı­rın yüz­de on beş ora­nın­da ol­du­ğu­nu, fa­kat uy­gu­la­ma­da yüz­de on ve­ya on iki bu­çuk gi­bi da­ha dü­şük oran­la­rın da gö­rü­le­bil­di­ği­ni be­lir­ten Ka­ya’ya gö­re, mu­ra­ba­ha­da be­lir­le­nen üst sı­nı­rın dö­ne­min ik­ti­sa­dî şart­la­rıy­la il­gi­li­dir. Sar­raf­lar için ta­nı­nan oran­la­rın yüz­de on be­şin üze­rin­de ol­ma­sı­nın ne­de­ni, sa­vaş­lar se­be­biy­le sar­raf­la­rın za­ra­ra uğ­ra­ma ris­ki­nin yük­sek ih­ti­ma­li üze­rin­de dur­du. Özet ola­rak be­lirt­mek ge­re­kir­se, bu tür uy­gu­la­ma­la­rın -özel­lik­le sa­vaş yıl­la­rın­da- nak­di kar­şı­la­ma gü­cü­ne sa­hip sar­raf­lar ile na­kit ih­ti­ya­cı olan as­ke­rî züm­re ara­sın­da sık­lık­la ya­pıl­mış ve XVII­I. yüz­yıl­da Os­man­lı’da kul hak­kı yen­me­me­si şar­tıy­la hi­le-i şer’iy­ye­ye izin ve­ril­di­ği gö­rül­mek­te­dir.
Ka­ya’nın ça­lış­ma­sın­da vur­gu­la­dı­ğı bir baş­ka hu­sus ise, dö­ne­min âlim­le­rin­ce, bu uy­gu­la­ma­nın özel­lik­le va­kıf hiz­met­le­ri­nin gö­rü­le­bil­me­si ve ye­tim­le­rin pa­ra­la­rı­nın iş­le­til­me­si için za­ru­ri ol­du­ğu­dur.
Ka­ya, su­nu­mu­nun ar­dın­dan ka­tı­lım­cı­lar ta­ra­fın­dan hi­le-i şer’iy­ye­nin meş­ru­iye­ti­ne da­ir yö­nel­ti­len so­ru­la­rı, XVII­I. yüz­yıl­da­ki uy­gu­la­ma­lar ve ka­le­me alı­nan eser­ler­den ör­nek­ler ve­re­rek ce­vap­lan­dır­dı. Ka­tı­lım­cı­la­rın da kat­kı­la­rıy­la zen­gin­le­şen prog­ram, ve­rim­li bir şe­kil­de so­na er­di.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

SEMİNERLER

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.