Bir Tan­zi­mat Dip­lo­ma­tı Kos­ta­ki Mu­su­rus Pa­şa

Nurdan Şafak

9 Ha­zi­ran 2008             
De­ğer­len­dir­me: F. Sa­mi­me İn­ce­oğ­lu
 
Os­man­lı Dev­le­ti’nde Pa­şa un­va­nı alan ilk gay­ri­müs­lim ol­ma özel­li­ği­ni ha­iz Kos­ta­ki Mu­su­rus Pa­şa’yı, Ha­zi­ran ayın­da­ki Tez/Ma­ka­le su­num­la­rın­da Nur­dan Şa­fak’ın Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Ta­rih Bö­lü­mü’nde ha­zır­la­dı­ğı “Bir Tan­zi­mat Dip­lo­ma­tı Kos­ta­ki Mu­su­rus Pa­şa” baş­lık­lıdok­to­ra te­zi çer­çe­ve­sin­de tar­tış­tık. Şa­fak te­zin­de, Şu­bat 1807´de İs­tan­bul´un seç­kin Rum ai­le­le­rin ya­şa­dı­ğı Fe­ner sem­tin­de do­ğan Kos­ta­ki Mu­su­rus Pa­şa’nın ai­le­si, iliş­ki ağ­la­rı, na­sıl bir eği­tim sü­re­cin­den geç­ti­ği, bir Os­man­lı dip­lo­ma­tı­nın na­sıl ye­tiş­ti­ği vb. so­ru­lar çer­çe­ve­sin­de ko­nu­yu in­ce­le­mek­te­dir.
Ko­nuş­ma­sı­na Os­man­lı Dev­le­ti’nde se­fir ve se­fa­ret­le­rin ta­ri­hî geç­mi­şi ile baş­la­yan Şa­fak’ın be­lirt­ti­ği üze­re, II­I. Se­lim ön­ce­sin­de Av­ru­pa ve­ya As­ya top­rak­la­rı­na bel­li (ulus­la­ra­ra­sı an­laş­ma­lar, tah­ta çı­kan kra­lı teb­rik vb.) se­bep­ler­le gön­de­ri­len se­fir­ler II­I. Se­lim dö­ne­miy­le bir­lik­te, 1793’te Lon­dra’da dai­mi se­fa­re­tin açıl­ma­sı üze­ri­ne, dai­mi ola­rak Av­ru­pa’ya gön­de­ri­li­yor. 1830’dan iti­ba­ren ha­ri­ci­ye iş­le­ri; 1836’da Ha­ri­ci­ye Ne­za­re­ti ku­rul­duk­tan son­ra da se­fir­ler önem ka­za­nı­yor.
Te­zin te­mel so­ru­su ve id­dia­sı, Mu­su­rus’un bir­çok bü­rok­ra­tik en­tri­ka­la­rın ya­şan­dı­ğı Tan­zi­mat dö­ne­min­de Lon­dra se­fir­li­ğin­de 34 yıl gi­bi uzun bir sü­re na­sıl kal­dı­ğı­nı ve 1821 Mo­ra İs­ya­nı’ndan son­ra Rum­la­rın Os­man­lı bü­rok­ra­si­sin­den uzak­laş­tı­rıl­dı­ğı id­di­ala­rı­nın asıl­sız­lı­ğı­nı Mu­su­rus Pa­şa’nın bü­rok­ra­tik ha­ya­tı üze­rin­den or­ta­ya koy­mak­ta­dır.
Dört bö­lüm­den olu­şan tez­de Şa­fak, ilk bö­lüm­de in­ti­sap ve hi­ma­ye­yi, ikin­ci bö­lüm­de Ati­na (1840-1848) ve Vi­ya­na (1848-1850) se­fir­li­ği tec­rü­be­si bağ­la­mın­da bir Os­man­lı dip­lo­ma­tı­nın ye­tiş­me­si­ni, üçün­cü bö­lüm­de Lon­dra se­fir­li­ği­ni (1851-1885) ve son bö­lüm­de ik­ti­da­rın ve de­ğer­le­rin de­ğiş­me­si kar­şı­sın­da ye­ni Kos­ta­ki Mu­su­rus Pa­şa por­tre­si­ni ele alı­yor.
As­len Gi­rit’li nü­fuz­lu bir Rum Or­to­doks ai­le­nin ço­cu­ğu ola­rak İs­tan­bul-Fe­ner’de dün­ya­ya ge­len Mu­su­rus pek çok ye­ni­li­ğin ger­çek­leş­ti­ği Tan­zi­mat dö­ne­min­de ya­şa­mış, çe­şit­li dev­let gö­rev­le­rin­den son­ra ha­ri­ci­ye­ye in­ti­sap et­miş­tir. Na­sıl bir eği­tim al­dı­ğı­na da­ir ke­sin bir bil­gi­ye ula­şa­ma­yan Şa­fak’a gö­re, Mu­su­rus bir Av­ru­pa baş­ken­tin­de ve­ya İs­tan­bul’da bir ce­ma­at oku­lun­da oku­muş ya da özel ho­ca­lar­dan ders al­mış ola­bi­lir.
Mu­su­rus’un Os­man­lı bü­rok­ra­si­si­ne na­sıl in­ti­sap et­ti­ği so­ru­su­na da ce­vap ara­yan Şa­fak, Mu­su­rus’un bir dev­let da­ire­si­ne gi­rip ora­dan yük­se­le­rek de­ğil net­work­le­ri sa­ye­sin­de bü­rok­ra­si­nin önem­li ka­de­me­le­rin­de yer al­dı­ğı­nı be­lirt­mek­te­dir. Şöy­le ki; İs­te­fa­ni­ki Vo­go­ri­des 1832’de Si­sam’a ta­yin edil­miş, an­cak ken­di­si git­mek is­te­me­yin­ce Mu­su­rus ada­ya onu tem­si­len kay­ma­kam ola­rak gön­de­ril­miş­tir. 6 yıl bu gö­rev­de ka­lan Mu­su­rus’un ka­ri­yer sü­re­ci böy­le­ce baş­lı­yor. Da­ha son­ra Bul­gar asıl­lı Or­to­doks Vo­go­ri­des’in kı­zı ile ev­le­nen Mu­su­rus ken­di­si­ni ha­zır bir iliş­ki­ler ağı için­de bu­lu­yor. Bu­nun­la bir­lik­te Şa­fak, Mu­su­rus’un ka­ri­yer ba­sa­mak­la­rı­nı ko­lay çık­ma­sı­nı sa­de­ce bu iliş­ki­ler ağı ve hi­ma­ye­ye bağ­la­ma­nın doğ­ru bir yak­la­şım ol­ma­ya­ca­ğı­nın da al­tı­nı çiz­mek­te­dir. Bü­tün bun­lar bir et­ken­dir an­cak tek amil de­ğil­dir. Bu­ra­da Mu­su­rus Pa­şa’nın ki­şi­sel ba­şa­rı­sı­nı da göz ar­dı et­me­mek ge­re­kir.
1840’ta Müs­lü­man­la­rın Yu­na­nis­tan’da­ki em­lak me­se­le­le­ri­nin hal­li için Ati­na Se­fir­li­ği­ne ata­nan ve 8 yıl bo­yun­ca bu gö­rev­de ka­lan Mu­su­rus, Ati­na’da Os­man­lı el­çi­si iken sui­kas­ta uğ­ra­yın­ca –ki bir Or­to­doks Rum’un Os­man­lı el­çi­si ola­rak Os­man­lı Dev­le­ti adı­na ha­re­ket et­me­si ulus dev­let ol­ma yo­lun­da­ki Yu­na­nis­tan’da hoş kar­şı­lan­ma­mış­tı- Vi­ya­na’ya or­ta­el­çi ola­rak gön­de­ri­lir. 2-2.5 yıl son­ra tek­rar İs­tan­bul’a çağ­rı­lır. Zi­ra o dö­nem­de el­çi­lik gö­re­vi or­ta­la­ma 3 yıl­dır. Da­ha son­ra, 1851’de Lon­dra’da­ki ser­gi için ge­çi­ci bir gö­rev­le İn­gil­te­re’ye gön­de­ri­len Mu­su­rus 1885’te II. Ab­dül­ha­mit ta­ra­fın­dan emek­li edi­lin­ce­ye ka­dar Lon­dra el­çi­li­ğin­de ka­lır. 34 yıl gi­bi uzun bir sü­re bu gö­rev­de kal­ma­sı­nın ne­den­le­ri­ni de araş­tı­ran Şa­fak, bu ko­nu­da çe­şit­li var­sa­yım­la­rı di­le ge­tir­mek­te­dir. Bun­lar­dan bi­ri, Kra­li­çe Vik­tor­ya’nın ora­da Müs­lü­man bi­ri­si­ni gör­mek is­te­me­me­si­dir. Do­la­yı­sıy­la Mu­su­rus, Rum-Hı­ris­ti­yan ol­du­ğu için ter­cih edil­miş­tir. Şa­fak’a gö­re 1856 yı­lın­da Mu­su­rus’a Oks­ford Üni­ver­si­te­si ta­ra­fın­dan dok­to­ra un­va­nı ve­ril­me­si de bu gö­rü­şü des­tek­ler ma­hi­yet­te­dir. An­cak yi­ne de bu­nun salt Hı­ris­ti­yan ol­ma­sıy­la açık­la­na­ma­ya­ca­ğı­nın al­tı­nı çi­zen Şa­fak, bu nok­ta­da, Mu­su­rus’un iyi bir dip­lo­mat ol­ma­sı­na ve net­work iliş­ki­le­ri­nin öne­mi­ne de dik­kat çe­ki­yor. Mu­su­rus’un bir baş­ka özel­li­ği ise, 1867’de ken­di­si­ne ve­zir­lik rüt­be­si ve­ri­le­rek Pa­şa un­va­nı ile tal­tif edi­len ilk gay­ri­müs­lim ol­ma­sı­dır.
Mu­su­rus Pa­şa’nın 1885’te emek­li edil­me­si­nin ya­şıy­la il­gi­li ola­bi­le­ce­ği gi­bi, II. Ab­dül­ha­mit’in, nü­fuz­lu se­fir­le­rin var­lı­ğın­dan hoş­lan­ma­ma­sın­dan da kay­nak­la­na­bi­le­ce­ği­ni be­lir­ten Şa­fak, son ola­rak, emek­li­li­ğin­de İs­tan­bul’a dö­nen Mu­su­rus Pa­şa’nın 1891’de ve­fat edin­ce­ye ka­dar yi­ne boş dur­ma­dı­ğı­na, Dan­te’nin İla­hi Ko­med­ya’sı­nı İtal­yan­ca’dan Rum­ca’ya çe­vir­di­ği­ne, bu ça­ba­sı­nın, onun en­te­lek­tü­el kim­li­ği­ni or­ta­ya koy­du­ğu­na, mad­di açı­dan da dö­ne­mi­nin bü­rok­rat­la­rı­na na­za­ran ai­le­sin­den ge­len bir zen­gin­li­ğe sa­hip bu­lun­du­ğu­na de­ğin­di.

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).