Elias Riggs (1810-1901) ve Osmanlı’da Amerikan Misyoner Faaliyetleri

Mehmet Ali Doğan

24 Mayıs 2010
De­ğer­len­dir­me: Tuğbanur Saraçoğlu
 
Mis­yo­ner­lik fa­ali­yet­le­ri­nin hız­lı bir şe­kil­de art­tı­ğı 19. yüz­yıl dün­ya­sın­da, Os­man­lı top­rak­la­rın­da, Av­ru­pa ve Ame­ri­ka men­şe­li bir­çok mis­yo­ner grup okul, has­ta­ne, ki­li­se, mat­ba­a aç­mak su­re­tiy­le fa­ali­yet gös­ter­miş­tir. “Ame­ri­can Bo­ard of Com­mis­sio­ners for Fo­re­ign Mis­si­ons (ABCFM) and ‘No­mi­nal Chris­ti­ans’: Eli­as Riggs (1810-1901) and Ame­ri­can Mis­sio­nary Ac­ti­vi­ti­es in the Ot­to­man Em­pi­re” baş­lık­lı dok­to­ra te­zi bu ko­nu­ya odak­la­nan tez­ler­den bi­ri. Meh­met Ali Do­ğan’ın Utah Üni­ver­si­te­si’nde ta­mam­la­dı­ğı tez, Os­man­lı’da Ame­ri­ka mer­kez­li, özel­lik­le Pro­tes­tan mis­yo­ner­le­rin fa­ali­yet­le­ri­ni 1810’da ABD’de ku­ru­lan Ame­ri­can Bo­ard of Com­mis­sio­ners for Fo­re­ign Mis­si­ons (ABCFM) ad­lı teş­ki­lat ve Eli­as Riggs (1810-1901) ad­lı mis­yo­ne­rin ha­ya­tı öze­lin­de in­ce­le­mek­te­dir.
Tez­de ön plan­da tu­tu­lan me­se­le­ler, Ame­ri­ka­lı mis­yo­ner­le­rin ABD dı­şın­da­ki fa­ali­yet­le­ri­nin na­sıl baş­la­dı­ğı, Eli­as Riggs’in fa­ali­yet­le­ri­nin Os­man­lı top­lu­mun­da­ki grup­la­rı na­sıl et­ki­le­di­ği, Riggs’i önem­li kı­lan hu­sus­la­rın ne­ler ol­du­ğu, ma­ter­yal ba­sı­mı ve da­ğı­tı­mı­nın ABD’li mis­yo­ner­ler için öne­mi­dir. Ça­lış­ma sı­ra­sın­da yurt için­den ve yurt dı­şın­dan bir­çok ar­şiv belgesi kul­la­nıl­mış­tır. Eli­as Riggs’in gün­lü­ğü ile ken­di­si hak­kın­da to­ru­nu ta­ra­fın­dan ya­zı­lan bir bi­yog­ra­fi de te­zin önem­li kay­nak­la­rın­dan­dır.
Tez­de, bir­çok ola­yı te­tik­le­yen önem­li me­se­le­ler­den bi­ri olan se­kü­le­rizm gi­bi akım­lar son­ra­sın­da in­san­la­rın di­ne yö­nel­me­si ile or­ta­ya çı­kan di­nin ikin­ci ye­ni­den in­şa­sı ha­re­ke­ti­ne dik­kat çe­kil­mek­te­dir. Bin­ler­ce in­sa­nın bir ara­ya ge­le­rek iba­det­ler ya­pıp va­az­lar din­le­di­ği, bir müd­det son­ra ise bu ce­ma­at­le­rin ör­güt­le­ne­rek ye­ni di­nî ha­re­ket­le­ri do­ğur­du­ğu göz­len­mek­te­dir. Di­nin ikin­ci ye­ni­den in­şa­sın­da önem­li bir baş­ka ge­liş­me ise mis­yo­ner ör­güt­le­rin ku­rul­ma­sı­dır. ABD’de ku­ru­lan, ila­hi­yat eği­timi ve­ren okul­lar ilk mis­yo­ner­le­rin ye­tiş­ti­ği önem­li mer­kez­ler hâ­li­ne ge­lir. ABD’nin coğ­ra­fî açı­dan ge­niş­le­me­si, göç­ler ve bu­na bağ­lı ola­rak ge­li­şen nü­fus ha­re­ke­ti ki­li­se­le­rin ha­yır­se­ver ce­ma­at­le­ri kur­ma­sı­na ne­den olu­r. ABCFM teş­ki­la­tı da ABD’de ve di­ğer top­lum­lar­da İn­cil’i yay­ma­yı ken­di­si­ne va­zi­fe edi­nen mis­yo­ner bir ör­güt ola­rak or­ta­ya çı­kar. ABD dı­şı­na mis­yo­ner yol­la­yan ilk ör­güt olan ABCFM, Ya­hu­di­le­ri, Do­ğu Hris­ti­yan­la­rı­nı ve Müs­lü­man­la­rı he­def ala­rak fa­ali­yet­le­ri­ni sür­dür­müş­tür. Eli­as Riggs de bu ör­gü­tün bir men­su­bu ola­rak 69 se­ne Os­man­lı’da mis­yo­ner­lik yap­mış­tır.
Do­ğan’ın tes­pit­le­ri­ne gö­re Eli­as Riggs, mis­yon okul­la­rın­da öğ­ret­men­lik, mis­yon der­gi­le­rin­de edi­tör­lük gi­bi va­zi­fe­ler ifa eder. Di­nî bro­şür ile Er­me­ni ve Yu­nan al­fa­be­sin­de ki­tap ba­sı­mı ya­par. 69 se­ne gi­bi uzun bir sü­re mis­yo­ner­lik yap­ma­sı onu önem­li kı­lan hu­sus­la­rın ba­şın­da­dır. Yir­mi­yi aş­kın di­li va­az ve­re­cek ve çe­vi­ri­ler ya­pa­cak dü­zey­de ko­nu­şup ya­za­bil­mek­te­dir. Dil bil­di­ği için Yu­nan böl­ge­si­ne gön­de­ril­miş, Ati­na ve Ar­gos’ta bu­lun­muş­tur. Da­ha son­ra İz­mir’e gön­de­ri­lir. Os­man­lı sı­nır­la­rı için­de­ki bü­tün dil­ler­de İn­cil ba­san, Mal­ta’dan İz­mir’e nak­le­di­len mis­yon mat­ba­asın­da 20 dil bil­me­si do­la­yı­sıy­la edi­tör ola­rak ça­lı­şır. 1852’de mat­ba­a İz­mir’den İs­tan­bul’a nak­le­di­lin­ce Riggs de İs­tan­bul’a ge­lir. Ai­le üye­le­ri ara­sın­dan da bir­çok mis­yo­ner ye­tiş­miş, Riggs ai­le­si uzun yıl­lar mis­yo­ner­lik fa­ali­yet­le­rin­de bu­lun­muş­tur.
Eli­as Riggs’in de için­de yer al­dı­ğı ve te­zin ko­nu­su­nu teş­kil eden ABCFM teş­ki­la­tı ilk mis­yo­ner­le­ri­ni 1820’de ABD dı­şı­na gön­de­rir. Teş­ki­lat ulaş­tığı yer­ler­de okul­lar, ko­lej­ler açar. Her mis­yo­nun bir mer­ke­zi var­dır ve bu mer­kez­ler de İs­tan­bul’a bağ­lı­dır. Mis­yon is­tas­yon­la­rı ola­rak ad­lan­dı­rı­lan bu mer­kez­ler­de en az bir Ame­ri­kan mis­yo­ne­rin bu­lun­du­ğu kay­de­dil­mek­te­dir. Bir okul, bir ki­tap­çı, ba­zen de bir has­ta­ne­nin mis­yon mer­ke­zin­de yer al­dı­ğı gö­rü­lür. Bu is­tas­yon­lar­da ye­ti­şen ki­şi­ler ise da­ha kü­çük böl­ge­ler­de­ki şu­be­ler­de fa­ali­yet gös­ter­mek­te­dir­ler. ABCFM, Do­ğu Hris­ti­yan­la­rı, özel­lik­le Er­me­ni­ler ara­sın­da­ki fa­ali­yet­le­ri güç­lü olan bir ör­güt. 1870 yı­lın­dan son­ra Er­me­ni­ler ve ba­zı Rum­lar için Ana­do­lu’nun bir­çok böl­ge­sin­de ko­lej­ler açıl­mış­tır. İl­den ile öğ­ren­ci port­fö­yü­nün de­ğiş­ti­ği göz­le­nen okul­lar­da eği­tim öğ­re­tim di­li­nin de ge­len öğ­ren­ci­le­re gö­re fark­lı­lık gös­ter­di­ği tes­pit edil­miş­tir. 1824’te ilk ola­rak Bey­rut’ta açı­lan okul­lar­dan amaç, hal­ka ulaş­mak ve mis­yo­ner ye­tiş­tir­mek­tir.
Do­ğan, Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğu’nun mis­yo­ner­lik fa­ali­yet­le­ri­ni hiç­bir za­man ya­sak­la­ma­dı­ğı fa­kat de­ne­tim­den ge­çir­di­ği­ne işa­ret ede­rek özel­lik­le Müs­lü­man­la­ra ve Hris­ti­yan­lar dı­şın­da­ki gay­ri­müs­lim­le­re yö­ne­lik fa­ali­yet­le­rin ta­ki­bi­ne dik­kat edil­di­ği­ni ve bun­la­rın za­man za­man ya­sak­lan­dı­ğı­nı be­lir­tir. Ab­dül­ha­mid dö­ne­min­de eği­tim fa­ali­yet­le­ri­nin baş­la­ma­sı mis­yo­ner okul­la­rıy­la bi­re­bir ir­ti­bat­lı­dır. Bir Hris­ti­yan mez­hep­ten di­ğe­ri­ne ge­çiş prob­lem de­ğil­dir; fa­kat bu grup­lar dı­şın­da fa­ali­yet gös­te­ren­le­re birta­kım sı­nır­la­ma­lar ge­ti­ril­miş­tir. Bi­rin­ci Dün­ya Sa­va­şı’ndan son­ra bir­çok is­tas­yon fa­ali­ye­ti as­kı­ya alın­mış, Cum­hu­ri­yet’in ilk yıl­la­rın­da mis­yo­ner­lik fa­ali­yet­le­ri ya­sak­lan­mış­tır. Da­ha ön­ce mis­yo­ner okul­la­rı ola­rak bi­li­nen ko­lej­ler ise, 1930’dan son­ra ha­yır­se­ver ki­şi­ler ta­ra­fın­dan açı­lan, Ba­tı tar­zı eği­tim ve­ren ya­ban­cı okul­lar sta­tü­sün­de­ki ku­rum­lar ola­rak Tür­ki­ye’de var­lık­la­rı­nı de­vam et­tir­mek­te­dir.

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).